آیا برای کودکانمان ترانه فارسی می‌خوانیم یا برایشان مَتل و افسانه‌های ایرانی تعریف می‌کنیم؟ تفاوت مَتل و افسانه چیست؟ متل برای چه گروه سنی کودکان قابل فهم و مفید است؟ افسانه چطور؟ شکوفه تقی، نویسنده، شاعر و پژوهشگر ایرانی به تازگی کتابی منتشر کرده است که در در آن ریخت‌شناسی و گونه‌شناسی سه ژانر ترانه، متل و افسانه در ادبیات شفاهی را معرفی کرده است. این کتاب، « گونه‌شناسی و طبقه‌بندی سه ژانر ادبی: ترانه‌ها، مَتل‌ها و افسانه‌های گذر در ادبیات شفاهی ایرانی و کاربرد آموزشی آنها» نام دارد.
شکوفه تقی، سال‌های متمادی در ایران و خارج از ایران، ترانه و متل و افسانه‌های ایرانی را با گویش‌های متفاوت جمع‌آوری کرده است. راوی این ترانه‌ها و متل‌ها و افسانه‌ها زنان بالای شصت سال بودند که سواد خواندن و نوشتن نداشتند.
نویسندگان و محققانی که پیش از شکوفه تقی در این حوزه پژوهش کرده‌اند تفاوت دقیقی بین متل، ترانه و افسانه قائل نشده‌اند و گاهی این سه ژانر را در هم آمیخته‌اند. شکوفه تقی در این کتاب نشان می‌دهد که این سه ژانر با هم تفاوت دارند و هر یک کاربرد آموزشی متفاوتی نیز دارد.
زبان در ترانه از اول تا آخر ریتمیک است. به گفته شکوفه تقی، ترانه‌ها به دو بخش تقسیم می‌شوند: ترانه‌هایی که بزرگ‌ترها برای بچه‌ها سروده‌اند و ترانه‌هایی که خود کودکان در سنین مختلف در بازی‌هایشان می‌خوانند.
به گفته این پژوهشگر، زبان متل شوخی و بازی است و در آن تکرار واژگان توسط کودکان مطرح است. در متل‌ها زبان موزون وجود دارد و آمیخته‌ای از قصه و ترجیع‌های ریتمیک تکراری است.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد متل این است که در متل جنسیت وجود ندارد. قهرمان اصلی دختر یا پسربچه نیست و موضوعاتی که در متل‌ها مطرح می‌شوند برای تمام بچه‌ها مناسب است. مادربزرگ‌ها و دایه‌ها آفرینندگان اصلی متل‌ها و ترانه‌ها بوده‌اند. قهرمانان در متل‌ها بیشتر اوقات پیرزنان هستند. اگر پیرزنی قهرمان متل نیست، حیوانی کوچک مثل یک سوسک قهرمان است.
متل‌ها افزون براینکه ارزش زبانی بالایی دارند و باعث غنای واژگانی کودک می‌گردند، برای آموزش اولیه کودکان کاربرد داشته‌اند. برای مثال، در متل “خاله سوسکه” مشاغل مختلف به کودک معرفی می‌شود. متل برای گروه سنی کودکان تا حدود پنج سالگی مناسب است.
اما افسانه‌ها برخلاف متل‌ها مخاطب خاص دارند یا دختران یا پسران و بیشتر اوقات گروه سنی بالای هفت سال را خطاب قرار می‌دهند. بسیاری از افسانه‌ها به وسیله لالاها یا معلمان کودکان طراحی شده‌اند.
شکوفه تقی معتقد است افسانه‌ها بخشی از مراسم آیینی بودند که شاید بیش از سه هزار سال پیش در میان مردم رواج داشتند و به‌نوعی بچه‌ها را برای دوره دوم زندگی‍شان از ۱۴ سالگی به بعد آماده می‌کردند. دختران از این سن به بعد تشکیل خانواده می‌دادند و پسران شغلی را پیشه می‌کردند.
زبان افسانه بر خلاف متل که بازی و شوخی است، زبانی جدی است. در افسانه ارزش‌ها و فضایل اخلاقی مطرح می‌شوند. قهرمان افسانه با پشت سر گذاشتن مسیری دشوار، یاد می‌گیرد که انسان شریفی باشد. جوهره زبان افسانه، نمادها هستند.
شکوفه تقی می‌گوید ایران یکی از قدیمی‌ترین مکان‌های جهان به لحاظ خاستگاه ترانه، متل و افسانه است. بسیاری از قصه‌ها در جهان از ایران حرکت کرده است. برای مثال، مَتل “خاله سوسکه” که در تمام جهان شناخته شده است، خاستگاهی ایرانی دارد. ترانه گنجشکک اشی مشی نیز که در بسیاری از زبان‌ها وجود دارد، خاستگاه ایرانی دارد.
شکوفه تقی معتقد است که اگر کودکان را با ادبیات شفاهی ایران که بزرگ‌ترین گنجینه جهان است آشنا کنیم، گنجینه‌ای که نزدیک به ده هزار سال قدمت فرهنگی دارد، جهان کودک را می‌گسترانیم. او می‌گوید:
«ما با آشنا کردن کودکان با ترانه‌ها و متل‌ها و افسانه نه تنها گستره زبانی آنها را به تاریخ شفاهی بزرگی وصل می‌کنیم، بلکه کودک را با جهانی بزرگ پیوند می‌دهیم که پیش از آنها وجود داشته است. این جهان همیشه در ما، انسان‌های امروزی وجود دارد. ما فرایندی چندین هزار ساله هستیم و اگر با دانش و زبانی که قبل از ما وجود داشتد آشنا نشویم، با میراثی که در درونمان داریم، بیگانه می‌شویم.»
این کتاب بخش نخست مجموعه‌ای سه جلدی است. جلد دوم شامل انواع قصه و حکایت و تاریخ است. جلد سوم نیز حاوی تایخ شخصی راویان همراه با تاریخ اجتماعی و باورهای دینی زنان است. جلد دوم و سوم در آینده منتشر خواهند شد. زمانه به بهانه انتشار جلد اول این مجموعه، با شکوفه تقی درباره این کتاب گفت‌وگویی داشته است.