با ورود جنگجویان مخالف دولت لیبی به طرابلس، زنگ پایان حکومت چهل‌ودو ساله سرهنگ قذافی که به گفتار و کردار متفرعنانه در دنیا شهره بود به صدا در آمده است. دوران معمر قذافی در حالی به پایان می‌رسد که روزگار هر روز بیش از پیش برای اغلب دیکتاتورهای منطقه سخت‌تر و عرصه بر آنان تنگ‌تر می‌شود. قذافی به تاریخ پیوست و در فهرست سیاه حکام مستبد دنیا جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داد.

قذافی که بود؟

معمر محمد القذافی، به سال ۱۹۴۲زاده شد و در میان اعراب بادیه‌نشین صحراهای نزدیک به شهر «سرت» کودکی و نوجوانی را گذراند. ده‌ساله بود که جمال عبدالناصر و یارانش در مصر حکومت پادشاهی را برانداختند و برای نخستین‌بار زمزمه‌های پان عربیسم به دل آقای معمر و بسیاری از همسالانش نشست. به سال ۱۹۵۶بحران کانال سوئز میان مصر و اسراییل پیش آمد و قذافی جوان در تظاهرات ضد اسراییلی لیبیایی‌ها شرکت جست. وی در نوزده سالگی وارد مدرسه نظامی بنغازی و در سال ۱۹۶۶از آنجا فارغ التحصیل شد. مغلوب شدن اعراب در جنگ شش‌روزه با اسراییل و نارضایتی توده‌های عرب از شکست سنگین در این جنگ بر سرنوشت بسیاری از حکومت‌های عرب چون مصر و سوریه تأثیر گذاشت. در لیبی نیز محرکی شد تا قذافی و یارانش به صرافت سرنگونی پادشاه لیبی بیفتند و این فکر را عملی کنند. در یکم سپتامبر ۱۹۶۹گروهی از افسران جوان به رهبری قذافی کودتایی علیه شاه ادریس ترتیب دادند و با موفقیت و بدون خونریزی وی را که در ترکیه تحت درمان بود از سلطنت خلع کردند. از آن زمان قذافی حاکمیت لیبی را در دست گرفت و به مدت چهل و دو سال حاکم بلامنازعه این کشور بود.

قذافی و لیبی

قذافی پس از روی کار آمدن و اعلام جمهوری، با دنباله‌روی از سیاست‌های جمال عبدالناصر به جمع‌آوری پایگاه‌های نظامی غربی و اخراج خارجی‌های غیر عرب از لیبی پرداخت و از کمپانی‌های نفتی طرف قرارداد با دولت لیبی سهم بیشتری خواست. در آن دوران، با توجه به تقاضای بازار نفت، کمپانی‌ها به این امر تن دادند و سهم لیبی را قریب به سی درصد افزایش دادند.

قدرت روزافزون قذافی و نزدیکی وی به مصر، افسران بلندپایه لیبیایی را به واکنش واداشت، اما طرح آن‌ها برای کودتای ضد قذافی توسط جاسوسان مصری برملا شد و در پی ناکامی کودتای مزبور، قذافی تنها منسوبان و افراد مورد اعتماد خود را در پست‌های کلیدی گذاشت. هر چه قدرت و سرمایه حاصل از فروش نفت زیادتر می‌شد، رفتارهای قذافی نیز رنگ متفاوت‌تری به خود می‌گرفت. وی تقویم میلادی را منسوخ کرد و تاریخ هجری را برگزید و برای ماه‌های سال، اسامی جدید انتخاب کرد؛ ازجمله ماه جولای را به افتخار رئیس‌جمهور وقت مصر، «ناصر» و ماه اوت را به یاد شخصیت تاریخی پیش از میلاد، «هانیبال» نامید.

قذافی خود را تئوریسین سومین ایدئولوژی جهانی، غیر از کاپیتالیسم و مارکسیسم می‌دانست و عقاید خود را در کتابی معروف به کتاب سبز منتشر کرد. این کتاب با وجود تناقض‌های بسیار و ادعاهای واهی، برای سال‌ها در مدارس لیبی تدریس می‌شد و رسانه‌های دولتی آن را از کتاب‌های ارزشمند و چه بسا مقدس می‌شمردند. عقاید التقاطی قذافی که در این کتاب نیز به چشم می‌خورد، از لیبی جامعه‌ای ساخت که اکثریت مردم آن با مشکلات بسیار اقتصادی و تحت ستم سیاسی، به سختی زندگی می‌کردند؛ مردمی که پس از سال‌ها تحمل استبداد، این روزها می‌روند تا رهایی خود را از چنگ دیکتاتور متلون المزاج جشن بگیرند.

قذافی و جامعه بین‌الملل

شاید برای مردم لیبی که زیر سرنیزه دیکتاتوری قذافی قرار داشتند، ابراز عقیده و مخالفت با حکومت آسان نبود، اما رفتار قذافی در صحنه بین‌المللی واکنش‌های بسیاری را به همراه داشت. غیر از پادشاه سابق ایران که به گواهی خاطرات اسدالله علم، قذافی را «سرهنگ دیوانه» می‌خواند تا پرزیدنت ریگان که وی را آشکارا «سگ هار خاورمیانه» نامید، بسیاری از دولتمردان و سیاستمداران دنیا وی را به واسطه حمایت مستقیم از تروریسم و دامن زدن به نا امنی در دنیا نکوهیده‌اند.

ترور شهروندان مخالف حکومت لیبی در کشورهای دیگر، قتل چند سرباز آمریکایی در آلمان در حمله‌ای تروریستی، بمبگذاری در هواپیمای پان امریکن و انفجار آن بر فراز آسمان اسکاتلند (بمبگذاری لاکربی)، دخالت‌های نظامی و سیاسی در کشورهای مختلف ازجمله جنگ با چاد و فرستادن نیرو برای حمایت از ایدی امین (دیکتاتور معروف و خونریز اوگاندا) در برابر تانزانیا و حمایت مالی از حکومت نظامی «منجیستو هایله مریام» در اتیوپی که عامل یکی از بزرگ‌ترین قتل عام‌های تاریخ شد، از نقاط تیره سیاست خارجی قذافی به شمار می‌روند.

قذافی دوسال پیش با حضور در مجمع عمومی سازمان ملل، با توهین به منشور این سازمان و پرت کردن آن به سمت هیئت رئیسه، خطاب به اوباما (در حالی که با تمسخر وی را «پسرم» خطاب می‌کرد) گفت: «من چهل سال بدون مشکل در لیبی حکومت کردم و به رهبر مادام‌العمر کشورم تبدیل شدم. تو هم که منتقد اصلی حکومت من هستید، اگر توانستید رئیس‌جمهور مادام‌العمر بشوید!»

رابطه با ایران

روابط نظام پادشاهی ایران با قذافی همواره تیره بود. قذافی به عنوان دنباله‌رو عبدالناصر در سیاست پان‌عربیسم، حملات لفظی شدیدی علیه ایران به کار می‌برد و از مخالفان رژیم پهلوی حمایت می‌کرد. پس از مرگ ناصر و روی کار آمدن انور سادات در مصر، روابط مصر و ایران بهبود یافت و به جای آن، لیبی پرچمدار خصومت اعراب با ایران شد.

پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ نیز روابط رژیم انقلابی ایران با لیبی زیر سایه سنگین ماجرای ناپدید شدن امام موسی صدر قرار گرفت و با وجود تلاش افرادی چون محمد منتظری (فرزند آیت‌الله منتظری که در بمبگذاری حزب جمهوری اسلامی در هفتم تیر ۱۳۶۰کشته شد)، مهدی هاشمی و دیگران هرگز چندان گرم نشد. با این وجود حمایت نسبی لیبی از ایران طی جنگ هشت ساله با عراق و فروش موشک زمین به زمین و مین‌های دریایی به ایران روابط دو کشور را کمی بهبود بخشید.

در روزهای اخیر نیز دستگاه سیاست خارجی ایران نسبت به تحولات لیبی بسیار محتاطانه عمل کرده است. ایران در واکنشی دیرهنگام، روز ۲۳اوت بیانیه‌ای در حمایت از جنبش مردم لیبی صادر کرد و در آن به صورت غیر مستقیم نسبت به دخالت باقی کشورها در تحولات لیبی هشدار داده است.

پس از قذافی

باید دید شورای انتقالی قدرت که فعلاً تنها مدعی رهبری نیروهای مخالف قذافی است، چگونه می‌خواهد کشوری را که در این چندماه، دچار آشوب و جنگ داخلی شده است اداره کند. هرچه باشد، عزم ملی و حمایت بین‌المللی می‌تواند روزهای بهتری را برای لیبی به ارمغان بیاورد. لیبی از یوغ سرهنگ قذافی آزاد شد و با چهل سال خودکامگی وی وداع کرد. حال باید منتظر ماند و دید که جنبش فراگیر ضد استبداد مردم کشورهای مختلف، این‌بار کدامین دیکتاتور را هدف قرار می‌دهد. به راستی پس از قذافی نوبت کیست؟