بیژن روحانی- آرامگاه همایون، امپراتور مشهور گورکانی در هند، که با تأثیر از معماری ایرانی بنا شده است به همراه دو اثر تاریخی دیگر، به قطب جدید میراث فرهنگی در شهر دهلی تبدیل می‌شود.

در پروژه‌ای به نام «نوسازی شهری» که توسط بنیاد فرهنگی و شبکه توسعه آقاخان به همراه مرکز مطالعات باستان‌شناسی هند و سازمان همکاری‌های شهری در دهلی نو به انجام رسیده است، آرامگاه همایون به همراه «مجموعه‌ی نظام‌الدین» و «پرورشگاه ساندر» در این شهر به یک مجموعه‌ی به هم پیوسته‌ی میراث فرهنگی تبدیل می‌شود؛ پروژه‌ای که با ادغام این سه مجموعه شهری، به جز مرمت و حفاظت از ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، بر ارتقاء ارزش‌های زیست محیطی، احیاء نظام اجتماعی و همچنین توانمندسازی اقتصادی این منطقه شهری نیز تأکید کرده است.

پروژه مرمت آرامگاه همایون که از چند سال پیش آغاز شده است و همچنان ادامه دارد، با تکیه بر مطالعات بسیار دقیق در اسناد تاریخی به جای‌مانده و تحقیقات میدانی استوار است. در این پروژه از روش‌ها و مواد و مصالح سنتی به همراه استادکاران و صنعت‌کارانی که با این روش‌ها آشنایی داشته‌اند استفاده شده است. یکی از برجسته‌ترین بخش‌های این عملیات مرمت، برداشتن و زدودن حدود یک میلیون کیلوگرم بتُن از روی سقف و بخش‌های دیگر این آرامگاه بود که در سده‌ی بیستم برای تقویت این ساختمان استفاده شده بود. در طرح مرمت این آرامگاه حذف مواد و مصالح مدرن و بازگرداندن آرامگاه به شکل اولیه خود مورد توجه طراحان بوده است. همچنین تاکنون تهیه مدل سه‌بعدی به کمک اسکن لیزری، مرمت بخش فوقانی آرامگاه و تعمیر گنبد به انجام رسیده است.

آرامگاه همایون، دومین پادشاه امپراتوری مغولی هند، یا سلسله گورکانی، با استفاده از سنگ‌های قرمز و مرمرهای سفید در میان باغی ساخته شده که از الگوی چهارباغ ایرانی الهام گرفته است. این باغ قدیمی‌ترین نمونه از باغ‌ـ آرامگاه‌های مغولی در هند به شمار می‌رود و به دلیل ارزش‌های فوق‌العاده تاریخی ومعماری در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. ساختن باغ‌ـ آرامگاه‌‌ها بعد‌ها در معماری گورکانی ادامه یافت و به تشخص فوق‌العاده‌ای رسید که نمونه برجسته آن را می‌توان در تاج محل مشاهده کرد. ساخت آرامگاه همایون در سال ۱۵۶۵ میلادی آغاز شد و حدود یک دهه به طول انجامید.

نصیرالدین محمد همایون، فرزند بابر مؤسس سلسله گورکانی، در دوران سلطنتش در سده‌ی شانزدهم میلادی، بر بخش‌های وسیعی از شمال هند و افغانستان و پاکستان امروزی حکومت کرد. او در ابتدا زمام حکومت خود را از دست داد اما سپس با کمک ایرانیان و دربار صفوی توانست دوباره قدرت و حکومت خود را به دست آورد. او برای چند سال در دربار صفوی در ایران زندگی کرد و به طور عمیق تحت تأثیر هنر و معماری دوران صفوی قرار گرفت. همایون در بازگشتش به هند تعدادی از بزرگان، هنرمندان و صنعتگران ایرانی را با خود همراه برد و دربار او به یک مرکز هنری و فرهنگی بسیار مهم در منطقه تبدیل شد. آرامگاه همایون در دهلی، به سفارش همسرش، حمیده بانو بیگم، و توسط معماری ایرانی به نام میرک غیاث‌الدین ساخته شد. مجموعه‌ی آرامگاهی همایون، به جز بنای آرامگاه خود او، شامل بناهای تاریخی دیگر از جمله چند آرامگاه سلطنتی و مسجد است.

مجموعه «حضرت نظام‌الدین» یا «شیخ نظام‌الدین اولیاء» نیز از دیگر اجزای این طرح بازسازی شهری است. نظام‌الدین اولیا یا دهلوی از صوفیان سده‌ی هشتم هجری/ چهاردهم میلادی بود و از شاگردان معروف او می‌توان به امیرخسرو و امیرحسین دهلوی از شاعران پارسی‌گوی هند اشاره کرد. در مجموعه‌ای که آرامگاه او واقع شده چندین آرامگاه دیگر از جمله آرامگاه امیرخسرو دهلوی و جهان آرا بیگم، شاعر پارسی‌گو و دختر شاه جهان نیز قرار دارد. مجموعه نظام‌الدین در غرب آرامگاه همایون و در بخش پرتراکم شهر واقع شده است. هدف از طرح مرمت بنا و مرمت شهری این مجموعه، بازگرداندن ارزش‌های تاریخی و هنری و همچنین زنده کردن فضاهای شهری، بهبود زیرساخت‌های اصلی مانند شبکه معابر، پارک‌های عمومی و دیگر امکانات زندگی شهری بوده است. همچنین از آن‌جا که سنت‌ اجرای موسیقی قوالی در این مجموعه ریشه بسیار تاریخی دارد، در طرح حفاظت شهری، بر پاسداشت جایگاه این فرهنگ زنده تأکید شده است.

عنصر سوم این طرح شهری، پرورشگاه ساندر است. بنای این پرورشگاه در سده بیستم و توسط انگلیسی‌ها به منظور پرورش و نگهداری از گونه‌های کمیاب گیاهی و درختان مختلف بنا شد از این رو مجموعه دارای باغ بسیار بزرگی است. اما این مجموعه در حریم حفاظتی آرامگاه همایون و همچنین محدوده باستان‌شناسی ارگ همایون و «قلعه پرانا» قرار دارد. قلعه‌ی پرانا نیز توسط همایون در سده‌ی شانزدهم میلادی ساخته شده و در حقیقت بخش درونی شهر به حساب می‌آمده است. در طرح مرمت شهری، قرار است ضمن حفاظت از پرورشگاه ساندر، این محوطه بزرگ به حریم سبز آرامگاه همایون تبدیل شود.
 

در این طرح بزرگ، ضمن حفاظت از ارزش‌های معماری در بنا‌ها و مجموعه‌های یاد شده، توجه ویژه‌ای به ساکنان این منطقه و بهبود شرایط زندگی آن‌ها نیز شده است، از جمله ایجاد مراکز تحصیلی و آموزش هنر برای کودکان و همچنین مراکز بهداشتی. در ‌‌نهایت طراحان این پروژه امیدوارند بتوانند در هر سه زمینه حفاظت معماری، حفاظت زیست محیطی و ارتقاء سطح اجتماعی و اقتصادی در این منطقه الگویی جدید به دست دهند.

شرح تصاویر:
۱ـ آرامگاه همایون
۲ـ مرمت آرامگاه همایون
۳ـ طرح باغ‌سازی آرامگاه همایون
۴ـ مجموعه نظام‌الدین اولیاء