دولت دوشنبه دفترهای فرهنگی و اقتصادی ایران در شمال تاجیکستان را بسته است. بیش از یک هفته است که در رسانه‌های ایران و تاجیکستان آشکارا از سردتر شدن روابط دو کشور سخن می‌رود. آنگونه که در رسانه‌های ایران آمده است تهران از بسته شدن پی هم دفاتر خود در خجند “در شگفت است”.
در رسانه‌های تاجیک به علل سردی روابط پرداخته نمی‌شود. اما رسانه‌های روس‌زبان منطقه می‌نویسند که بالا گرفتن تنش و سردی روابط از وقتی شروع شد که دولت تاجیکستان در اجلاس ماه آوریل امسال سازمان همکاری علیه عضویت ایران در این پیمان رای داد. این میان‌دولتی برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده‌است در سال ۲۰۰۱ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان پایه‌گذاری شد. ایران در آن عضو ناظر است. دلیل ا رای منفی تاجیکستان به عضویت کامل ایران در این پیمان، پشتیبانی جمهوری اسلام از حزب اسلامی تاجیکستان و دعوت محی‌الدین کبیری رهبر آن حزب و از چهره های اپوزیسیون تاجیکستان به تهران اعلام شده است.
نگاهی به پیشینه روابط دو طرف نشان می‌دهد که این سردی روابط بین آنها قبل از سازمان همکاری شانگهای و موضوع عضویت ایران در آن شروع شده بوده است. در طول دو سال گذشته با درخواست دولت تاجیکستان یک سری از فعالیتهای فرهنگی، سیاسی و تجاری دولت ایران در شهرهای تاجیکستان متوقف شده اند. به این نمونه‌ها می‌توان اشاره کرد:
– بسته شدن دفتر نمایندگی کمیته امداد خمینی در شهر دوشنبه
– منع صدور روادید برای شهروندان ایران در فرودگاه دوشنبه
– منع واردات برخی از مواد غذایی ایران به تاجیکستان
– تعطیلی دفتر رایزنی فرهنگی ایران در تاجیکستان
– تعطیلی دفتر رایزنی تجاری ایران در تاجیکستان
– ممنوعیت فروش آثار آیت الله خمینی در تاجیکستان.
اعمال این محدودیت‌ها در حالی‌ست که از زمان فروپاشی شوروی تا کنون ایران یکی از کشورهای سرمایه گذار در تاجیکستان بوده و سرمایه‌های کلانی به تاجیکستان وارد کرده است. در قبال این سرمایه‌گذاری‌هاو فعالیت در جاده‌سازی و به‌ویژه ساختن تونل “استقلال” پاسخ سرد تاجیکستان به چه معناست؟
در صحبت با صاحب نظران منطقه در ظرف چند گزارش و گفت‌وگو تا حد امکان تلاش می کنیم مسائلی را که به نحوی بر این روابط تاثیر داشته روشن کنیم. در این گزارش‌ها به فعالیتهای بابک زنجانی، سرمایه‌گذار ایرانی، در تاجیکستان در دوره تشدید فشارهای تحریمی بر ایران، فشار روسیه و نقش آن در سردی ارتباط بین ایران و تاجیکستان، نقش کشورهای عربی به طور خاص عربستان، اختلاف های مذهبی سنی و شیعه، پشتبانی‌های ایران از احزاب مخالف تاجیکستان از زمان شوروی تا حال و نگرانی‌های تاجیکستان از سلطه زبان فارسی ایران در قلمروی خود، می‌پردازیم. نخست مورد بابک زنجانی، که در زندان است و زیر تهدید اعدام، برای برگرداندن ثروتش از خارج.
بابک زنجانی
بابک زنجانی، سرمایه‌گذار ایرانی همزمان با شدت گرفتن تحریم‌های جهانی علیه ایران با سرمایه هنگفتی وارد تاجیکستان شد. بر اساس گفته‌های داداجان عطاالله و شاهدان محلی او با خانواده امامعلی رحمان ارتباط دوستی برقرار کرد و در افتتاح چندین موسسه در تاجیکستان نقش و سهم داشت. گفته می‌شود از سرمایه‌گذاری‌های بابک زنجانی بانک، شرکت هواپیمایی، خدمات تاکسی و ترمینال اتوبوس به جا مانده است. گذشته از این صحبت از دو میلیارد دلاری می‌رود که بر اساس تایید مقامات دولتی تاجیکستان قبل از اوج گرفتن دعواها در بانک‌های تاجیکستان باقی مانده است. مبلغی که گفته می‌شود دولت ایران می‌خواهد پس بگیرد.
داداجان عطاالله، رهبر حزب مخالف و نسبتا بزرگ “وطندار” سال‌هاست به تاجیکستان ممنوع‌الورود است و پس از دو بار سوءقصد به جانش ساکن المان است. او در گفت‌وگو با “زمانه” از همکاری‌های دولت تاجیکستان و نقش سرمایه‌های بابک زنجانی در تاجیکستان می‌گوید و به گذرنامه تاجیکستانی بابک زنجانی اشاره می‌کند که به گفته او کلیدی برای روشن کردن معمای دور فعالیتهای این سرمایه‌گذار ایرانی‌ست. اقای عطاالله می‌گوید که این گذرنامه تاجیکستانی به بابک زنجانی شرایط سفر در قلمرو کشورهای سابق اتحاد شوروی را داده و احتمال دارد که سرمایه‌گذاری‌های او به تاجیکستان محدود نباشد. ضمن تایید این که سردی روابط این دو کشور پیش از همه بر ضرر تاجیکستان است، اقای عطاالله می‌گوید که اگر کشور روسیه بخواهد دولت تاجیکستان این رابطه را ترمیم خواهد داد و ارتباط دوستانه بین این دو کشور دوباره برقرار خواهد شد اما زخم‌هایی از آن برجا خواهد ماند.
به صحبت‌های داداجان عطاالله می‌توانید در اینجا گوش دهید:
اما دولت تاجیکستان که گفته می‌شود در این سردی ارتباط قدم اول را گذاشته در رسانه‌های داخلی خود درباره موضوع سکوت می‌کند و اطلاعات مشخصی نمی‌دهد.
کامل‌زاده احمدشاه، از تحلیلگران باسابقه در تاجیکستان می‌گوید که پرونده بابک زنجانی یک بخش مسئله است. به نظر احمدشاه مسئله میان کشور به اقتصاد محدود نمی‌ماند، موضوعات سیاسی نیز نقش مهمی در این سردی ارتباط داشته است.
آقای احمدشاه در عین حال می گوید که سرمایه‌گذاری‌های بابک زنجانی به پایتخت تاجیکستان، شهر دوشنبه محدود نمی‌شود. او شهرهای دیگر هم، به ویژه در زمینه راه‌سازی، سرمایه‌گذاری کرده است. او می‌گوید که به خاطر سکوت رسانه‌ها و کمبود شفافیت در باره تمامی سرمایه‌های بابک زنجانی در تاجیکستان شهروندان این کشور اطلاعات روشنی از فعالیتهای او ندارند.
به صحبت‌های کامل کمال‌زاده احمدشاه می‌توانید در این جا گوش دهید:
فراتر از سرمایه‌گذاری‌هایی که در دوران تحریم‌های ایران در تاجیکستان صورت گرفته، جمهوری اسلامی ایران از زمان فروپاشی شوروی تا سرد شدن ارتباط در پروژه‌های بزرگ راه‌سازی و شروع فعالیت تونل “استقلال” و همکاری‌های سیاسی و فرهنگ هزینه‌های هنگفتی خرج کرده است که در مجموع بسیار بیشتر از سرمایه‌هایی‌ست که با اسم بابک زنجانی وارد تاجیکستان شده است. نظر غالب هر دو تحلیل‌گری که با آنان صحبت کردیم و همچنین برخی از گزارش‌های رسانه‌های روس‌زبان منطقه این است که مسایل اقتصادی در سردی رابطه دوستانه این دو کشور نقش اصلی را ندارد با وجود این که پس‌خواستن دو میلیارد دلار شاید برای دولت تاجیکستان خوشآیند نباشد. اما سرمایه بابک زنجانی بر اساس قانون تاجیکستان به دلیل اینکه او دارای گذرنامه محلی‌ست می‌تواند در تصرف دولت تاجیکستان باقی بماند.
در گزارش‌های دیگر به جنبه‌های دیگر سردی روابط دو کشور خواهیم پرداخت و از جمله پی‌جوی نقش کشورهای ثالث در این زمینه خواهیم بود.