بیژن روحانی- گروهی از باستان‌شناسان که در جنوب شرقی ترکیه کار می‌کنند معتقدند یافته‌‌های معماری در«گوبکلی تپه» می‌تواند باعث بازنویسی تاریخ تمدن در این منطقه شود. در طی سال‌های اخیر آنها موفق به یافتن نیایشگاهی با قدمت یازده هزار و ششصد سال شده‌اند که از آن به عنوان کهن‌ترین شاهد وجود دین و آیین سازمان‌یافته یاد می‌شود. آزمایش‌های رادیو کربن، قدمت بقایای موجود در این محل را تأیید کرده است.
به اعتقاد این گروه از باستان‌شناسان، پایه‌گذاری این نیایشگاه‌ها در نهایت باعث تکامل کشاورزی و سپس یک‌جانشینی و شهرنشینی انسانها شده است.
[بخش نخست: [کهن‌ترین نیایشگاه جهان]
گوبکلی تپه (Gobekli) در نزدیکی شهر «شانلی اورفه»یا «اورفه» قرار دارد. در اطراف شهر اورفه که نام قدیمی آن «رها» بوده است، ارتفاعاتی وجود دارد که رودخانه‌های مشهور دجله و فرات از آن سرچشمه می‌گیرند. مطابق باورهای محلی، برخی معتقدند زادگاه ابراهیم پیامبر نیز در همین شهر بوده است. گوبکلی تپه به این ترتیب در حوالی سرچشمه رودخانه‌‌هایی است که زادگاه تمدن‌های بزرگی در میانرودان شدند.
نیایشگاه‌های کشف شده در این منطقه ساختاری دایره‌ای شکل دارند و از دو یا چند دایره و حلقه‌ی تو در تو تشکیل شده‌اند. در هر حلقه ردیفی از ستونهای سنگی و یک‌پارچه به شکل حرف تی (T) هست که بلندترین آنها در حدود سه متر ارتفاع دارد. در مرکز حلقه‌ی داخلی، یک جفت ستون سنگی دیگر با ارتفاعی بلندتر از سایر ستونها وجود دارد.میان ستونهای تشکیل دهنده‌ی حلقه‌ها، دیوارهای سنگ‌چین‌شده وجود دارد و سنگ‌ها با ملات گل به یکدیگر متصل‌اند.
روی ستونها نقوش برخی جانوران مانند روباه، مار، شیر، عقرب، گراز وحشی، غاز، حواصیل و جانداران دیگر وجود دارد. باستان‌شناسان با توجه به برخی یافته‌ها روی ستونهای «تی»شکل (T) آنها را همانند موجودات انسانی یا موجوداتی با قدرت مافوق طبیعی اما به شکل انسان تفسیر کرده‌اند. به این ترتیب که بخش عمودی ستونهای «تی»شکل (T) همانند قامت انسان، و بخش افقی آن اشاره به شانه‌ها و سر اوست. وجود نقش کنده‌کاری شده‌ی دست و پنجه‌ی انسان روی برخی از این ستونها، باستان‌شناسان را بیشتر به این باور رسانده که خود ستونها نمادی از انسان یا موجوداتی عظیم اما با ظاهر انسانی هستند.
به دلایلی که هنوز برای باستان‌شناسان مشخص نیست، این نیایشگاه‌های مدور، بعد از مدتی جاذبه یا کارکرد خود را از دست داده، بنابراین ستونهای برافراشته توسط سازندگان در زیر خاک مدفون شده و یک حلقه‌ی کوچک‌تر در داخل حلقه‌ی بزرگ ساخته می‌شده است. پس از مدتی کل نیایشگاه در زیر خاک دفن شده و مردم نیایشگاه جدیدی در جوار آن می‌ساخته‌اند. این روند طی چندین سده به‌طور مرتب ادامه داشته و نتیجه‌ی آن حدود بیست ساختار سنگی بسیار بزرگ است، که یکی پس از دیگری ساخته شده‌اند و قدمت متفاوتی دارند. البته همه‌ی آنها هنوز از زیر خاک بیرون نیامده‌اند و کاوش‌های هیئت باستان‌شناسی آلمان و ترکیه در این محل همچنان ادامه دارد.
اما انسان‌های یازده هزار سال پیش با چه اعتقاداتی این ساختارهای عظیم سنگی را می‌ساخته‌اند و نقوش این جانوران چه معنای سمبولیکی برای آنها داشته است؟ آیا انسان‌های شکارگر با ساختن این مکان دور از محل زندگی خود و نقش کردن تصویر جانوران وحشی روی ستونهای آن سعی بر غلبه بر ترس‌های خود داشته‌اند؟به نظر نمی‌آید رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها میسر باشد، به‌خصوص آن‌که بدانیم از زمان ساخته شدن گوبکلی تپه تا زمان اختراع خط و نگارش در حدود شش هزار سال فاصله بوده است، بنابراین هیچ سند مکتوبی که بتواند به‌روشنی از افکار و اعتقادات آنان سخن بگوید در دست نیست.
اما آن‌چه به نظر گروه باستان‌شناسان به سرپرستی کلاوس اشمیت، باستان شناس‌آلمانی، در این میان جالب است آن است که در نزدیکی این پرستشگاه هیچ نشانه‌ای از خانه و محل سکونت انسانی پیدا نشده و شواهد کشاورزی نیز به‌دست نیامده است. بنابراین این محل می‌بایست کلاً یک کاربری آیینی داشته باشد. اشمیت معتقد است گرچه احتمالاً کسانی در این محل مسئول برقراری نظم و سامان دادن امور بودهاند، اما نشانی از هرم طبقاتی و اختصاص جایگاه ویژه به طبقات مختلف اجتماعی به چشم نمی‌خورد. او مردمان سازنده‌ی این مکان عظیم را مردم دوران پیش از کشاورزی می‌داند که هنوز به جمع‌آوری غذا و شکار وابسته بودهاند و غذای کسانی را که در این معبد مشغول خدمت بودهاند نیز به همین طریق تأمین می‌کرده‌اند. به اعتقاد کلاوس اشمیت، نیایشگاه گوبکلی تپه از یک‌سو منادی فرارسیدن تمدن و آغاز دوران جدید و از سوی دیگر آخرین نشانه‌ی مهم از زندگی دوران کوچ‌گری انسان بوده است.
با این‌حال نظریات اشمیت و همکاران او با مخالفت‌ها و انتقادهایی هم رو‌به‌روست. از جمله این‌که به اعتقاد بسیاری، به دست نیامدن شواهد زندگی در اطراف نیایشگاه نمی‌تواند الزاماً به این معنی باشد که کسی در آن نزدیکی زندگی نمی‌کرده است. همچنین هستند باستان‌شناسان دیگری که اعتقاد دارند یافتن یک سناریوی واحد که بتواند تحولات مهم پایان دوران نوسنگی و آغاز دوره‌ی یک‌جا نشینی و تمدن را تماماً توضیح دهد بسیار دشوار است. شاید بتوان گفت که ترکیبی از تمام نظریات موجود بیشتر به واقعیت نزدیک باشد تا تنها یکی از آنها. یعنی شاید در پهنه‌ی گستره‌ی جغرافیایی در مشرق زمین و به‌خصوص در هلال حاصلخیز آن، در گوشه‌ای انسانها ابتدا به کشاورزی دست پیدا کرده و سپس شهرشان را ساخته و معابد را برافراشته‌اند، اما در نقطه‌ای دیگر مانند گوبکلی تپه، به دلایلی که هنوز مشخص نیست، ابتدا ساختن نیایشگاه آغاز شده و سپس این اتفاق مقدمه‌ای برای گرد آمدن انسانها و آغازی بر یک‌جا نشینی آنها شده باشد.
هرچه باشد، به اعتقاد باستان‌شناسان مشغول به کار در گوبکلی تپه، این مکان که راز‌های خود را بیش از یازده هزار سال همچنان حفظ کرده است، در سال‌های آینده بیشتر از پیش در کانون توجه قرار خواهد گرفت. زیرا شواهد مهمی از نخستین آیین‌های بشری را در اختیار ما می‌گذارد.
در همین زمینه:
::بخش نخست: کهن‌ترین نیایشگاه جهان::
منابع:
B., K., & K., S. (1998). Two Radiocarbon Dates from Gôbekli Tepe, South Eastern Turkey. Neo-Lithics. A Newsletter of Southwest Asian Lithics Research, 3 (98), 8-9.
Hodder, I. (2010). Religion in the Emergence of Civilization: Çatalhöyük as a Case Study . New York: Cambridge University Press.
Mann, C. C. (2011). The Birth of Religion: The World’s First Temple. National Geographic, 219 (6), 34-59.
Scham, S. (2008). The World’s First Temple. Archaeology Magazine, 61 (6).
Schmidt, S. (2000). Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995–1999 Excavations. Palèorient , 26 (1), pp. 45-54.
جنوب شرقی ترکیه(کردستان ترکیه)= شمال کردستان
کاربر مهمان / 18 July 2011