خشکسالی و بحران آب ، آلودگی هوا و ریزگردها و خشکیدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها دور جدیدی از بحران‌هایی را رقم می‌زنند که علاوه بر زیانباری اقتصادی عمومی، هستی و حیات مردم بومی را تهدید می‌کنند.
در خوزستان مسئولان اذعان می‌کنند که مقابله با پدیده ریزگردها دست‌کم دو دهه زمان می‌برد؛ در این فاصله − اگر وعده‌ای که می‌دهند، برآوردنی باشد − بر سر مردم چه می‌آید، از جمله بر سر کسانی که زادبوم خود را به خاطر مشکل زیست‌محیطی ترک می‌کنند؟ در زابل اسباب کشی را قدغن کرده‌اند، روستاهای سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و یزد از سکنه خالی می‌شوند، کشاورزان و نخل‌داران اطراف سد گتوند زمین‌های خود را از دست می‌دهند؛ این جمعیت به کجا می‌روند؟
ایران در اوج بحران‌های زیست محیطی و تغییرات آب و هوایی با پدیده تازه‌ای مواجه شده است: مهاجرت‌های اقلیمی.
اکنون مقامات تصدیق می‌کنند که بحران‌های اقلیمی ایران به مسئله امنیت ملی بدل شده است. ۹ سال است که ایران وارد دوران حاد خشکسالی شده است. اما روشن نیست چند درصد جابه‌جایی جمعیت و مهاجرت‌های داخلی ایران ناشی از مهاجرت‌های اقلیمی است، هرچند مهاجرت اقلیمی پدیده‌ای جمعی است که می‌تواند تعادل جمعیتی ایران را بر هم زند.
نتایج یک پژوهش که توسط دفتر صندوق جمعیت سازمان ملل در ایران صورت گرفته نشان می‌دهد که سالانه به طور متوسط یک میلیون نفر در داخل مرزهای ایران جابه‌جا می‌شوند. آن هم در شرایطی که بیش از نیمی از سکونت‌گاه‌های روستایی ایران از سکنه خالی شده است و همزمان جمعیت حاشیه‌نشینان ایران دو برابر؛ اگر ابتدای دهه ۸۰، جمعیت حاشیه‌نشینان این کشور نفت‌خیز هفت میلیون نفر بود، در حال حاضر به گواهی مقامات مسئول این رقم به ۱۵ میلیون نفر رسیده است، عددی معادل یک‌پنجم جمعیت ایران.
اما چشم‌اندازی در کار نیست: میانگین افزایش دما به دلیل تغییرات آب و هوایی در ایران دو برابر میزان جهانی و بین ۱,۵ تا ۲ درجه سانتیگراد است، این در حالی‌ست که میزان بارندگی سالانه ۲۰ درصد کاهش یافته است. بدین ترتیب اگر چاره‌ای اندیشیده نشود یک دوجین از ۳۱ استان ایران در آینده نزدیک غیرقابل سکونت خواهد شد.
همین حالا نیز رودخانه‌های اصلی ایران همچون کارون و زاینده رود با کاهش شدید آب و خشکیدگی مواجه‌اند. ۶۷ درصد مساحت تالاب‌های ایران از بین رفته است و در سراسر کشور ۷۸۰ هزار حلقه چاه، آخرین ذخایر آبی، یعنی سفره‌های آب زیرزمینی را از عمق زمین بیرون می‌کشند.
اما پدیده مهاجرت‌های اقلیمی تنها مختص ایران نیست. اکثر منابع آبی خاورمیانه در ۲۵ سال آینده ته می‌کشد. در یک سطح نتیجه طبیعی این وضع بیابان‌زایی و ریزگرد و غیره خواهد بود و پیامدهای انسانی‌اش هم مهاجرت اقلیمی، جنگ داخلی و اعتراضات اجتماعی. پدیده‌ای که پیشاپیش در برخی کشورهای آفریقای مرکزی، خاورمیانه و البته سوریه تا حدی تجربه شده است.
به قول “ای ام اُهاگان”مهاجرت اقلیمی در حال تبدیل شدن به شکلی انطباقی (form of adaptation) از رابطه انسان با محیط زیست است؛ مهاجرت‌هایی که دیگر یک «وضعیت استثنایی» نام نمی‌گیرد، بلکه آغاز پارادایمی جدید است که در آن مهاجرت «وضعیت طبیعی» روزگار ما خواهد بود.
مطالب این مجموعه
■ آوارگان بیابان، پیامد حاد بیابان‌زایی در ایران
مسئولان ارشد زیست محیطی ایران می‌گویند خالی از سکنه شدن ۳۰ درصد سکونت‌گاه‌های روستایی ایران از اتفاقی که در ۱۹۶۰ در منطقه ساحل صحرای آفریقا افتاد ابعاد بزرگ‌تری دارد.
■ مهاجران اقلیمی، جنگ‌زدگان پناهجو
موج گسترده پناهجویان، بحرانی مهار نشدنی در جهان پدید آورده است. اما عامل این مهاجرت اجباری، فقط جنگ، سرکوب و خشونت‌های قومی و فرقه‌ای نیست. گرم شدن آب و هوای کره زمین نیز انسان‌ها را وادار به ترک سرزمین‌های خود کرده است، موجی که اکنون از پس گرما و خشکسالی راه افتاده سر باز ایستادن ندارد.
■ پناهجویی و تغییرات آب و هوایی، استثناء یا قاعده؟
ای ام اُهاگان- سوریه در حال حاضر دارای بیشترین تعداد پناهجویان در جهان است. گزارش‌های بسیاری نشان می‌دهد ظهور داعش مدیون کمبود فزاینده مواد غدایی‌ای بود که از تغییرات آب و هوایی در این منطقه ناشی شده بود.
■ گزارش میدانی: مهاجرت‌های اقلیمی و ۳۳ هزار روستای خالی از سکنه
حمید رضایی- از سال ۱۳۵۹ که جمعیت کشور به صورت مساوی (۵۰-۵۰) در شهر و روستا ساکن بوده‌‌‌اند تا به امروز، روند شهرنشینی افزایش یافته و در حال حاضر ۲۸ درصد روستایی و ۷۲ درصد شهری هستند.
■ پناهجویان اقلیمی؛ موجی که پس از گرما می‌آید
بسیاری بر این باورند که اگر کشورهای توسعه‌یافته برای مقابله با تاثیرات گرمایش جهانی چاره‌ای اساسی نیندیشند، پناهجویان اقلیمی به معضلی بزرگ برای خود این کشورها تبدیل خواهند شد.
■ ریزگردها بافت جمعیتی خوزستان را تغییر می‌دهد
به واسطه ریزگردها بسیاری از ساکنین این مناطق که توانایی دارند موطن خود را ترک می‌کنند. گرمای شدید، فقدان امکانات و عدم رسیدگی به مشکلات از عوامل اصلی مهاجرت ساکنان خوزستان است.
■ خوزستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی بیشترین “مهاجرت منفی” را دارند
استان خوزستان بیشترین میزان مهاجرت منفی را داشته و پس از آن استان‌های کرمانشاه و آذربایجان غربی قرار دارند. در مقابل سه استان تهران، اصفهان و خراسان رضوی به عنوان سه مقصد نخست مهاجران درون کشوری بوده است.
■ غیر قابل سکونت بودن شهرهای اطراف خلیج فارس در آینده‌ای نه چندان دور
مجید محمدی محقق- یک تحقیق جدید نشان می‌دهد که آخرین زنگ خطر برای منطقه خلیج فارس به صدا درآمده است. اگر دست روی دست بگذاریم، منطقه در حد غیرقابل تحملی گرمازده می‌شود.
■ شتاب مهاجرت و افزایش روستاهای متروکه در استان یزد
از مجموع سه هزار و ۴۳۸ روستای استان یزد، دو هزار و ۲۹۵ روستای آن از سکنه خالی شده است.
■ افزایش مهاجرت روستائیان در خراسان جنوبی به دلیل بحران آب
شمار مهاجرات روستائیان خراسان جنوبی در این استان به دلیل «پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی» افزایش یافته است.
■ بحران آب باعث تخلیه ٢٠٠ روستای سیستان و بلوچستان شد
شمار مهاجرات روستائیان استان سیستان و بلوچستان به دلیل «پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی» افزایش یافته است.
محسن کاکارش- حاشیه‌نشینی ۲۲ درصد از گستره استان سیستان و بلوچستان را تشکیل می‌دهد که عمده آن در شهرهای زاهدان، چابهار و زابل وجود دارد. عامل اصلی حاشیه‌نشینی در زابل مهاجرت مردم روستاهای اطراف به این شهر عنوان می‌شود.