نمایندگان عالی‌رتبه ۱۹۵ کشور دنیا در آخرین ماه از سال میلادی گذشته، در بیست‌و‌یکمین اجلاس سالیانه تغییرات آبوهوایی (COP21) گرد هم آمدند و پس از مذاکراتی فشرده، با دستیابی به توافق پاریس از شادی فریاد کشیدند، کف زدند و آن را «تاریخی» خواندند. در آن روز، شنبه ۱۲ دسامبر ۲۰۱۵، وقتی مترجم انگلیسی لوران فابیوس هنگام اعلام رسمی توافقنامه به گریه افتاد، کسی تصور نمی‌کرد سال بعد رئیس‌جمهور منتخب آمریکا سایه هراس و نگرانی را بر این اجلاس حاکم کند.
اما اکنون یک سال پس از شادی جمعی پاریس، تیتر نخست اغلب رسانه‌های بین‌المللی چنین گزارش می‌دهد: بیانیه COP22، اجلاسی که جمعه ۱۸ نوامبر ۲۰۱۶ به پایان رسید، نشانه‌های هراس جدید جهان را بر سطرهای خود حمل می‌کند. هراسی جدید که دیگر نه گروه «دولت اسلامی» (داعش)، که دونالد ترامپ، میلیاردر نیویورکی است.
به محض آنکه ترامپ هشتم نوامبر بر خلاف تمام نظرسنجی‌ها هیلاری کلینتون، نامزد حزب دموکرات را در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا شکست داد، نگرانی‌ها آغاز شد. او وعده داده بود تا مقررات زیست‌محیطی دست‌و‌پاگیر را از سر راه صنایع بردارد، صنایع سنتی زغال‌سنگ و نفت را احیاء کند، کمک‌های مالی زیست‌محیطی آمریکا به سازمان ملل را قطع کند و از توافقنامه پاریس بیرون بیاید. خبرگزاری «رویترز» در گزارشی انتخابات آمریکا را رفراندومی ملی در مورد مسئله «تغییرات آبوهوایی» خواند.
همین موضوع باعث شد تا حدود ۲۰۰ کشور مشارکت‌کننده در توافقنامه پاریس در ۱۸ نوامبر و ضمن بیانیه اجلاس مراکش، خواستار اقدامات «فوری» با «حداکثر التزام سیاسی» شوند. معاهده مراکش که عملی‌کردن مفاد توافقنامه پاریس است، معاهده‌ای الزام‌آور خواهد بود و کشورهای امضاء‌کننده باید نسبت به وعده‌های خود متعهد باشند. یکی از این الزام‌ها که آمریکا نیز بدان متعهد خواهد بود، کمک ۱۰۰ میلیاردی کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای درحال‌توسعه برای انجام اقدامات موثر علیه افزایش دما است.
رهبری چین در شرایط خلاء؟
هیلاری کلینتون در کارزار انتخاباتی خود وعده داده‌بود که دولت او آمریکا را به رهبر جامعه جهانی در مبارزه با تغییرات آبوهوایی با منشأ انسانی و در همین راستا، به ابرقدرت انرژی پاک و تجدیدپذیر بدل خواهد کرد. با انتخاب ترامپ که تغییرات آبوهوایی را بر خلاف اکثریت غالب دانشمندان طبیعی و نه دارای منشأ انسانی می‌داند و آن را «حقه چینی‌ها» توصیف می‌کند، سازمان ملل نگران خلاء رهبری سیاسی برای عملی‌کردن توافقنامه پاریس است.
اگرچه تغییرات آبوهوایی حقه چینی‌ها نیست، اما به نظر می‌رسد چین آماده افزایش نفوذ جهانی خود از طریق مبارزه با این تغییرات آبوهوایی است. هفته گذشته خبرگزاری «رویترز» در گزارشی از پدیدآمدن فرصت رهبری تلاش‌های زیست‌محیطی جهان برای چین خبر داد.
چین در کنار آمریکا یکی از دو کشور عمده تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای است. آنها بیشترین میزان انرژی را نیز مصرف می‌کنند (نمودار یک). این دو کشور هرگز به پیمان کیوتو ــ که کشورهای عضو را به کاهش انتشار دی‌اکسیدکربن بین ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۰ متعهد می‌کرد ــ نپیوستند، اما هر دو توافقنامه پاریس را امضا کردند.
در پرتوی چنین امکانی، پاسخ معاون وزیر خارجه چین به سخنان ترامپ در حاشیه سفر به اجلاس مراکش نیز لحنی معنادار به خود می‌گیرد. لیو ژنمین چهارشنبه به خبرنگاران گفت که ابتدا رئیس‌جمهورهای جمهوری‌خواه آمریکا، ریگان و بوش پدر بودند که موضوع تغییرات آبوهوایی را به سازمان ملل آوردند و آگاهی نسبت به آن در چین نیز حاصل کار آمریکا و اروپا است. او ادامه داد که گرمایش زمین حقه نیست و ابراز امیدواری کرد که جمهوری‌خواهان دوباره پرداختن به این معضل را آغاز کنند.
در برابر این موضع عقلانی و در عین حال محکم از سوی چین، جان کری وزیر امور خارجه آمریکا تنها تلاش کرد تا به نمایندگان دیگر کشورها اطمینان دهد که آمریکا به لحاظ حقوقی و قانونی به تعهدات خود الزاماً و تحت هر دولتی پایبند خواهد بود. با این حال، به گزارش شبکه خبری «سی ان ان»، حتی اگر ترامپ نتواند رسماً از توافقنامه بیرون بیاید، می‌تواند اجرای آن را عملاً (دو فکتو) متوقف کند.
اصل به‌حاشیه‌رفته
اما نام «ترامپ» بار دیگر توانست حاشیه‌ها را بر اصل اجلاس مراکش حاکم کند. بیست‌و‌دومین اجلاس زیست‌محیطی سازمان ملل دستاوردهای متنوعی داشت و توانست به هدف خود برای الزام‌آورکردن تعهدات مربوط به توافق ۲۰۱۵ پاریس تا حدی دست یابد.
نفس برگزارشدن این اجلاس در مراکش بی‌دلیل نبود. کشورهای حوزه شمال آفریقا و خاورمیانه اکنون در بحرانی شدید به سر می‌برند. جنگ داخلی دست‌دردست اثرات مخرب گرم‌شدن کره‌زمین، اقتصاد بحرانی، اتکای بالا به نفت و دیگر سوخت‌های فسیلی و افزایش جمعیت و مصرف انرژی همگی این منطقه را به منطقه‌ای اضطراری بدل کرده و پاسخ‌دادن به دغدغه‌های محیط‌زیستی در آن نیز حتی اگر دور از ذهن به نظر برسد، در هر صورت ضروری است.
این منطقه ۳۷۰ میلیون جمعیت دارد و در تنها سال ۲۰۱۵، مصرف برق در آن ۴.۶ درصد افزایش یافته است. به‌علاوه، مصرف داخلی نفت در خاورمیانه بین سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۵ دوبرابر شده و به همین دلیل انتشار گاز گلخانه ای از این منطقه بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۵۰ دوبرابر می شود. با این حال، آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر معتقد است که این منطقه می‌تواند ظرف چهار سال آینده سالیانه ۳۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در حیطه انرژی‌های تجدیدپذیر جذب کند.
مراکش تنها نمونه موفق پرداختن به مسائل محیط‌زیستی در این منطقه است. این کشور توانسته ۱۵ درصد مصرف انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تأمین کند و در سال جاری نیز یک نیروگاه انرژی خورشیدی افتتاح کرد که قرار است نیاز یک میلیون تن به برق را برآورده سازد.
به‌علاوه، اجلاس مراکش در حالی برگزار شد که ۲۰۱۶ سومین سال متوالی خواهد بود که رکورد درجه حرارت زمین از زمان ثبت آن به دست بشر شکسته می‌شود. به علاوه، میزان مصرف و انتشار کربن در محیط زیست هنوز آن چنان بالا است که فاجعه گرمایش بیش از حد زمین در افقی نه چندان درازمدت حضور دارد. بنابراین حداکثر الزام سیاسی برای مواجهه با این موارد، حتی اگر به بهانه ترامپ، دستاورد مهمی است.
اما در کنار برگزاری COP22، فعالان محیط زیستی نیز شبکه بین‌المللی خود را تقویت کردند؛ تا حدی که دستاوردهای اجلاس مراکش را باید به دو گروه دستاوردهای نهادی و دستاوردهای جنبشی تقسیم کرد. اگرچه این دستاوردها طبعاً در هم گره خورده‌اند و از یکدیگر پشتیبانی می‌کنند.
دستاوردهای نهادی: کشورهای فقیر به سوی ۱۰۰ درصد انرژی پاک
در آخرین روز اجلاس، ۴۷ کشور فقیر در حال توسعه که عضو گروه «کشورهای آسیب‌پذیر در برابر تغییرات آبوهوایی» هستند، وعده دادند تا ۱۰۰ درصد مصرف انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر به دست آورند و سوخت فسیلی را از چرخه مصرفی خود خارج کنند. در این فهرست کشورهایی همچون افغانستان، بنگلادش، یمن، ویتنام، سودان، سودان جنوبی، گواتمالا، اتیوپی، مالدیو، مراکش، پاپوآ گینه نو، فیلیپین، روآندا، تازانیا، تونس و … حضور دارند که بیشترین آسیب را از گرمایش جهانی زمین خواهند دید اما در عین حال به لحاظ اقتصادی نیز آسیب‌پذیر هستند.
همچنین مقرر شد تا مقام‌های هر کشور طی دو سال آینده یک دستورالعمل مکتوب برای عمل به توافقنامه پاریس تهیه کنند و در آن به تشریح مسائل کلیدی و شیوه برخورد با آنها بپردازند. سال ۲۰۱۸ موعد اجرایی‌شدن دستورالعمل‌های تهیه‌شده در این متن است و اجلاس آن سال، به یکی دیگر از مهم‌ترین لحظه‌های تاریخی در مبارزه جهانی با تغییرات آبوهوایی بدل خواهد شد.
به علاوه، سرمایه‌گذاری در عرضه انرژی‌های تجدیدپذیر نیز در طی دو اجلاس آبوهوایی گذشته تسهیل شد. در طی اجلاس پاریس ۲۳ میلیارد دلار عرصه سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر بازارهای در حال ظهور شناسایی شد و نحوه انجام آنها در طی اجلاس مراکش به بحث گذاشته شد.
همچنین برای نخستین بار چهار کشور دنیا پنج‌شنبه ۱۷ نوامبر استراتژی‌های بلندمدت خود برای مبارزه با تغییرات آبوهوایی با توجه به توافقنامه پاریس را ارائه دادند. آمریکا و کانادا وعده دادند که تا ۲۰۵۰ بیش از ۸۰ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای خود نسبت به سال ۲۰۰۵ خواهد کاست. مکزیک هم از استراتژی کلان خود برای کاهش ۵۰ درصدی نسبت به سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال ۲۰۰۰ خبر داد. آلمان نیز در همین چارچوب زمانی به «کاهش بسیار گسترده» می‌اندیشد.
در اتفاقی دیگر، بزرگترین ائتلاف شهرداران دنیا از هفت هزار و یکصد شهر مربوط به ۱۱۹ کشور از شش قاره تشکیل شد تا در اقدامی هماهنگ و بر اساس برنامه‌ریزی‌های شهری به جنگ با تغییرات آبوهوایی و تقویت اقتصاد کم‌کربنی بروند.
همچنین، در پی درخواست ۱۲۸ هزار و ۲۴۷ شهروند بریتانیایی، این کشور بالاخره پس از رأی به خروج از اتحادیه اروپا، توافقنامه آبوهوایی پاریس را امضا کرد. بوریس جانسون، وزیر امور خارجه بریتانیا در ۱۷ دسامبر به امضای این توافقنامه دست زد تا معاهده پاریس همین‌حالا در ۵۵ کشور، از جمله ایران به تصویب رسمی رسیده باشد.
تولید غذا یکی دیگر از موارد بحث در اجلاس بود. سالیانه ۷.۳ میلیارد جمعیت جهان ۱۶۰ درصد بیش از آنکه منابع طبیعی زمین می‌توانند از این پس تأمین کنند، مصرف می‌کنند. سیاست‌های ضروری برای کاهش اضافه‌تولید و مصرف مازاد می‌تواند سیاره را از زیر فشار این بار بشری سنگین کمی خلاص‌تر کند.
با این حال، انتقادها از این تلاش‌های نهادی اندک نیستند. بسیاری کاپیتالیسم را مسئول اصلی می‌دانند و ادامه سیاست‌گذاری‌های مبتنی بر اصول بازار آزاد را راه‌حل نمی‌دانند. برخی از فعالان ضداستعماری نیز استدلال می‌کنند که نمی‌توان مصرف بیش از حد منابع حیاتی و انرژی را کار یکسان هفت میلیارد جمعیت زمین دانست، بلکه باید در نظر گرفت که چگونه مناسبات استعماری امکان انباشت و مصرف بسیار بیشتر را در کشورهای ثروتمند و قدرتمند نسبت به کشورهای فقیر فراهم آورده است.
دستاوردهای جنبشی: «خورشید متحدمان می‌کند»
یکی از اصلی‌ترین هشتگ‌های مربوط به بیست‌و‌دومین اجلاس سالیانه آبوهوایی #greenpeace (صلح سبز) بود. «صلح سبز» اشاره به شبکه‌ای از فعالان محیط زیستی در سرتاسر جهان است که امسال و پس از توافق پاریس به تبلیغ و تشویق مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر، کنارگذاشتن سوخت فسیلی، تجارت منصفانه و حمایت از فقرا و کشورهای فقیر دست زدند. این شبکه از طریق سازمان‌های غیردولتی محیط زیستی ارتباط ارگانیکی با سازمان ملل دارد و در حاشیه اجلاس مراکش نیز رویدادهای متعددی را سازمان داد.
در آخرین روز اجلاس، فعالان صلح سبز از همه خواستند تا در بزرگترین عکس خانوادگی سازمان ملل به مناسبت تعهد ۱۹۷ کشور در مبارزه علیه تغییرات آبوهوایی مشارکت کنند. عکسی در برابر سالن اجلاس.
در همین هفته، آنها حمایت جهانی تمام مردم بومی از مبارزه مردم بومی آمریکا و سرخپوستان قرارگاه «سنگ ایستاده» علیه پروژه خط لوله داکوتا را ترتیب دادند و در حاشیه اجلاس در حمایت از آنها دست به اعتراض زدند. بومیان آمریکایی این منطقه برای محافظت از محیط زیست خود و جلوگیری از آلوده‌شدن تنها منبع آب در دسترس آنها مدت زیادی است که علیه ساخت‌و‌ساز خط لوله داکوتا به اعتراض دست زده‌اند. بسیاری دیگر از فعالان محیط زیستی آمریکا نیز به اعتراض آنها پیوستند و بزرگترین گردهمایی بومیان آمریکا در یک قرن اخیر در قرارگاه «سنگ ایستاده» برای مبارزه با این پروژه به وقوع پیوست.
فشار شبکه بین‌المللی صلح سبز باعث شد تا بانک دی ان بی (DNB)، بزرگترین بانک نروژ در هفته اخیر تمام دارایی‌های خود در این پروژه را بفروشد و از این پروژه بیرون بیاید.
بخش زیادی از فعالان صلح سبز از خاورمیانه و شمال آفریقا می‌آیند یا تمرکز خود را بر این منطقه قرار داده‌اند. شعار اصلی فعالان این منطقه آفتابی نیز به خورشید اشاره دارد. آنها تابستان امسال در مدیترانه کشتی «سلحشور رنگین‌کمانی» را به آب‌ها انداختند و با شعار «خورشید متحدمان می‌کند» به تشویق استفاده از منبع انرژی خورشیدی پرداختند. هدف آنها مبارزه با این باور است که در منطقه‌ای جنگ‌زده دغدغه‌های محیط زیستی اولویتی ندارند. درحالی‌که عده‌ای از پژوهشگران پدیده گرمایش جهانی و خشکسالی حاصل از آن را در دامن‌زدن به جنگ‌های منطقه خاورمیانه موثر می‌دانند.
آنچه پوتین گفت
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در یک سخنرانی در ماه اکتبر گفت: «بله، نوع بشر در واقع به سمت انرژی سبز در حال حرکت است. اما همزمان، تولید گاز و نفت جهان روند افزایشی خود را حفظ خواهد کرد، اگرچه شاید اندکی کندتر از گذشته.»
این هراس اصلی کسانی است که می‌گویند گذار به حد کافی سریع از سوخت فسیلی به سوخت تجدیدپذیر با توجه به سیاست‌های کنونی و آینده بازارها محال است؛ آنقدر سریع که هدف نگه‌داشتن افزایش درجه حرارت نسبت به دوران پیشاصنعتی زیر یک‌و‌نیم درجه یا حتی دو درجه را ممکن کند. این حکمی است که تاریخ سال‌ها بعد از اجلاس پاریس و مراکش صادر خواهد کرد.