ترجمه‌ی احسان سنایی ـ از برخورد سهمگین شهاب‌سنگ‌های غول‌آسا به زمین گرفته تا نشت متان از بستر یخچال‌های وسیع؛ هویت اولین متهم انقراض نسل گسترده‌ی «پرمیان-تریاسه» در حدود ۲۵۰میلیون سال پیش؛ همچنان در هاله‌ای از ابهام است. حال، حدس دیگری هم به این فهرست پیوسته است: خاکستر پراکنده‌ی حاصل از سوختن افسارگسیخته‌ی زغال سنگ.
مطابق پژوهش نوینی که امروز در نشریه‌ی علمی Nature Geoscience انتشار یافت؛ یکی از بزرگترین عوامل انقراض شبه‌آخرالزمانی ِ «پرمیان-تریاسه» که طی آن بالغ بر ۹۶درصد از حیات دریایی و ۷۰درصد از مهره‌داران خشکی‌زی تلف شدند؛ در حقیقت فوران زنجیروار آتشفشان‌های واقع بر لایه‌های رسوبی ِ سنگ رست و زغال سنگ، در سرزمین سیبری بوده است. طی تنها چندین روز از پس این حادثه، توده‌های خاکستر بر حوزه‌ی کانادایی ِ شمالگان باریدن گرفت؛ اکسیژن را از آب‌های زمین زدود و ترکیباتی کشنده را در طبیعت آزاد ساخت.
«استفان گرسبای» (Stephan Grasby»؛ ژئوشیمیدانی از سازمان ملی نقشه‌برداریِ کانادا در شهر کالگاری ایالت آلبرتا، به کمک همکاران‌اش اقدام به کشف سه لایه‌ی رسوبی ِ برجسته، از جنس خاکستر ِ کربنی ِ حاصل از احتراق زغال سنگ؛ متعلق به عصر پیش از انقراض نسل گسترده‌ی «پرمیان-تریاسه» نموده‌اند. متخصصین، سال‌هاست که گفته‌اند آتشفشان‌های پراکنده در پهن‌دشت‌های سیبریِ روسیه، مسئول این انقراض نسل‌اند. این دشت‌های پلکانی نیز همچون همان فاجعه، محصول همین آتشفشان‌هایند. اما با توجه به رواج گسترده‌ی فوران‌های آتشفشانی در طول تاریخ زمین؛ عوامل دیگری را هم در این میان بایستی مدنظر قرار داد. مثلاً برخی پژوهش‌گران گفته‌اند که رهاسازی گاز از پی فوران‌های سهمگین ِ آتشفشانی، به دگرگونی‌های اقلیمی ِ ویران‌گری خواهد انجامید و در نتیجه انقراض نسلی سراسری را موجب خواهد شد. اما برخی دیگر اعتقاد دارند این زغال سنگ است که نقش نخست چنین فاجعه‌ای را عهده‌دار بوده. خوشبختانه با این کشف اخیر، بر آمار شواهدِ این دسته از مدعیان افزوده شد.
گرسبای، ده سال پیش، این لایه‌های رسوبی را کشف کرده بوده؛ اما در آن زمان موفق به تعیین ماهیت مواد اکتشافی نشد. او، در نتیجه‌ی ملاقاتی تصادفی با ژئوشیمیدانی محیطی که به تحقیق بر اثرات زیان‌بار زیست‌محیطی ِ حاصل از احتراق زغال سنگ در نیروگاه‌های امروزی مشغول است؛ دریافت که این ماده، دقیقاً شبیه خاکستر معلق گسیل‌شده از نیروگاه‌های زغال سنگی‌ست. گرسبای می‌گوید: «این نخستین مدرک معتبری‌ست که نشان می‌دهد در آن زمان (میلیون‌های سال پیش) احتراق زغال سنگ رخ داده است. از این‌رو ما مقصر اصلی را یافتیم».
به‌گفته‌ی «نورمن اسلیپ» (Norman Sleep)؛ ژئوفیزیکدانی از دانشگاه استنفورد کالیفرنیا که در این پژوهش نقشی نداشته؛ در نیروگاه‌های زغال‌سنگی، زغال سنگ مایع به‌منظور تولید مخلوطی انفجاری، حرارت داده می‌شود. در پوسته‌ی زمین نیز، اختلاط ماگما با لایهای از زغال سنگ، می‌تواند که به تولید شرایط مشابهی منجر گردد و نتیجتاً انفجارهای مهیبی را موجب شود. «جنیفر مک‌الوین» (Jennifer McElwain)؛ زیست‌دیرین‌شناسی از یونیورسیتی‌کالج دوبلین معتقد است که پژوهش‌های دیگر ِ صورت‌پذیرفته بر انقراض نسل‌های سراسری، باید حضور خاکستر معلق را هم اینبار مدنظر قرار دهند.
مدلی که محصول پژوهش گرسبای و همکاران‌اش است؛ متوجه سرزمین سیبری‌ست. تمامی ِ فوران‌های مرگبار این منطقه که طی عمر چندین‌میلیون‌ساله‌ی آن رخ داده‌اند؛ همگی آغازگر یک انقراض نسل نبوده‌اند. چراکه درحدود ۵۰۰ تا ۷۵۰هزار سال پیش از انقراض «پرمیان-تریاسه»، مواد مذاب زیرزمینی، شروع به تورم کردند و به لایه‌ی زغال سنگِ مدفون در زیر بستر سنگی ِ سیبری برخوردند. این برخورد، عاقبتی انفجارگونه به‌بار آورد و پوسته‌ی زمین را شکاف داد. «پل ویگنال» (Paul Wignall)؛ دیرین‌شناسی از دانشگاه لیدز انگلستان که به پژوهش بر انقراض نسل‌های زمین اشتغال دارد؛ نیز در این‌باره می‌گوید: «ماگما از بین بخشی لزج از پوسته‌ی زمین لغزید و کثافات فراوانی از آن نقطه به بیرون آزاد کرد».
مادامی‌که این مخلوط مرگبار به هوای پراکسیژن برخورد؛ ابرهای آکنده از گاز و خاکستر معلق، همچون قارچ انفجاریِ غول‌آسایی سر به لایه‌ی استراتوسفر زمین سود (در حدود ۵۰ کیلومتری سطح زمین). این ابرها، بادهای باختری را به تسخیر خود درآوردند و در نتیجه این خاکستر بر دریاچه‌ی «بوچانان» واقع در حوزه‌ی «سِوردراپ» (Sverdrup) شمالگان، که گرسبای و همکاران‌اش در آنجا این رسوبات را یافته‌اند؛ باریدن گرفت. این واقعه، سه دفعه طی بازه‌ای ۵۰۰ تا ۷۵۰هزار ساله به‌وقوع پیوست و آخرین لایهای از خاکستر که گروه، موفق به کشف‌اش گردید؛ دقیقاً متعلق به قبل از این انقراض نسل بزرگ است.
به‌گفته‌ی ویگنال، این، احتمالاً نقطه‌ی اوج پژوهش است. دیگر مطالعات، نشان از این داده‌اند که آتشفشان‌ها در این دوره بالغ بر ۳تریلیون تن کربن به هوا رها کرده‌اند؛ که برای وقوع انقلاب ِ سهمگینی در اقلیم زمین کفایت می‌کرد. این فوران‌ها همچنین باران‌های اسیدی و مقادیر هنگفتی از گازهای هالوژن را ثمر دادند و این گازها هم موجبات پدید آمدن حفره‌ی هنگفتی در لایه‌ی ازون را نیز فراهم آوردند. مهم‌تر از همه‌ی این‌ها، خاکستر معلق احتمالاً آخرین تیر خلاص را به حیات زمین شلیک کرد. او می‌گوید: «من نمی‌گویم این، پاسخی قطعی به داستان این انقراض نسل است؛ اما قسمتی جدید را به آن اضافه می‌کند. طبق این داستان، [در این قضیه] انگار از هر وسیله‌ای برای غلبه بر جهان استفاده شده است».
منبع: nature
توضیح تصویر:
مقایسه‌ای تصادفی مابین خاکستر معلق آزادشده از نیروگاه‌های زغال‌سنگی و رسوبات متعلق به اواخر دوران «پرمیان»؛ به مدارکی بر علت وقوع انقراض نسل بزرگ «پرمیان-ترباسه» انجامید / عکس از Hartmut Schmidt / Imagebrokers / Photoshot
در همین زمینه:
زمین و رشد ناگهان پستانداران – آذرماه ۸۹
نفس‌های زمین در فسیل‌ها – مهرماه ۸۹
زمین، فعلاً در امان است – دی‌ماه ۸۸