سازمان ملل متحد، در بیانیه روز ۱۷ ماه مه ۲۰۱۶ به مناسبت روز جهانی مبارزه با هراس و نفرت‌ورزی نسبت همجنس‌گرایان، دوجنس‌گرایان و تراجنسیتی‌ها بار دیگر شعار سال ۲۰۰۵ این روز را تکرار کرد و از دولت‌های عضو این سازمان خواست که گرایش جنسی و هویت جنسیتی افراد را بیماری، اختلال یا ناتوانی روانی محسوب نکنند. از سال ۲۰۰۵ که چند گروه حقوق دگرباشان جنسی در آمریکا تصمیم گرفتند روز ۱۷ ماه می‌سال ۱۹۹۰ میلادی – روزی که سازمان بهداشت جهانی همجنسگرایی را از طبقه‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها خارج کرد- جشن بگیرند، موضوع بیمار نبودن افراد به دلیل گرایش جنسی و هویت جنسی بارها مطرح شده است.
از سال ۲۰۰۹ موضوع حقوق افراد تراجنسیتی هم مطرح شد و بیمار نبودن افراد به دلیل ترنس بودن هم به کارزار ۱۷ مه اضافه شد. این بار فعلان موضوع تراجنسیتی‌هراسی (ترنس‌هراسی) را مطرح کردند و از سازمان جهانی بهداشت، انجمن روان‌پزشکی آمریکا و دیگر سازمان‌های مربوط در کشورهای مختلف خواستند که گوناگونی‌ها در هویت‌های جنسیتی را به رسمیت بشناسند و افراد ترنس را بیمار محسوب نکنند.
تلاش برای «اختلال» حساب نکردن گوناگونی‌های «هویت جنسی» از سال ۲۰۰۹ مهم‌ترین مبارزه زیر چتر ۱۷ ماه مه بوده است. تا پیش از دوم دسامبر ۲۰۱۲ روان‌شناسان و پزشکان آمریکای افرادی را که هویت جنسیتی و جنسی خود را ترنس توضیح می‌دادند، مبتلا به بیماری «اختلال هویت جنسی» می‌دانستند.
در ۲ دسامبر سال ۲۰۱۲ پس از تلاش مستمر کنشگران حقوق تراجنسیتی‌ها، انجمن روان‌پزشکی آمریکا اعلام کرد که «اختلال هویت جنسی» را از لیست بیماری‌های روانی حذف و به جای آن شاخص بی‌قراری جنسیتی Gender Dysphoria را جایگزین می‌کند. به این ترتیب، تراجنسیتی‌ها در آمریکا دیگر بیمار محسوب نمی‌شوند اما اگر چنانچه احساس آنها از هویت جنسی و جنسیتی‌شان با بی‌قراری، اضطراب و افسردگی همراه باشد، فرد برای شاخص بی‌قراری جنسیتی مورد درمان قرار خواهد گرفت.
این تصمیم انجمن روان‌پزشکی آمریکا هنوز توسط سازمان بهداشت جهانی به رسمیت شناخته نشده است، اما کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا بارها از سازمان بهداشت جهانی خواسته‌اند که افراد ترنس را از لیست بیماری‌های روانی خارج کند. گروهی در سازمان بهداشت جهانی از سال ۲۰۰۴ برای بررسی خارج کردن تراجنسیتی بودن از لیست بیماری‌ها مشغول به کار هستند اما هنوز نتیجه اعلام نشده است.
از سال ۲۰۱۵ حقوق دوجنس‌گرایان هم زیر چتر روز ۱۷ مه مطرح شد و بنا به درخواست مکرر کنشگران دوجنس‌گرا، روز ۱۷ ماه مه «روز جهانی مبارزه با همجنس‌گراهراسی، دوجنس‌گراهراسی و تراجنسیتی هراسی» نام‌گذاری شد. دوجنس‌گرایان در سال‌های متمادی فعالیت جنبش دگرباشان جنسی در اقصی نقاط جهان کماکان در حاشیه این جنبش مورد تبعیض قرار می‌گرفتند. اکنون اما به کمک آگاهی‌رسانی کنشگران حقوق دوجنس‌گرایان و پان‌سکسوال‌ها (همه‌جنس‌گراها) این موضوع بیشتر مطرح شده است که برخی افراد این گرایش را دارند که با هردو جنس زن و مرد رابطه احساسی و جنسی برقرار کنند (دو جنس‌گرا یا به ای سکسوال). همچنین هستند کسانی که فرای جنسیت، به دیگری جذب می‌شوند و با دیگری رابطه جنسی یا احساسی برقرار می‌کنند (پان‌سکسوال یا همه‌جنس‌گراها).
اینکه سازمان ملل متحد بار دیگر شعار سال ۲۰۰۵ جنبش جهانی ۱۷ مه را تکرار کرده است و از کشورهای عضو خواسته که گوناگونی‌ها در گرایش جنسی و هویت جنسیتی را بیماری ندانند، بیانگر این موضوع است که همچنان راه طولانی‌ای پیش روی کنشگران حقوق دگرباشان جنسی است. در بسیاری از کشورها روان‌کاوان، روان‌پزشکان یا پزشکان همچنان مدعی درمان همجنسگرایی، دوجنس‌گرایی و تراجنسیتی بودن هستند.
ایران همچنان گرایش جنسی به همجنس را جرم می‌داند که در مورد فرد «مفعول» (کلمه‌ای که در نص قانون مجازات اسلامی استفاده می‌شود) مجازات آن اعدام است. در ایران با فتوای آزادی تغییر جنیست آیت‌الله خمینی، مراکز درمانی وابسته به سازمان بهزیستی یا مراکز خصوصی برای «درمان» بیماری «اختلال هویت جنسی» فعال شده‌اند. همیشه بیم آن می‌رفته است که همجنس‌گرایان ایرانی و یا کسانی که نسبت به جنسیت و گرایش جنسی خود دچار ابهام هستند، گرفتار سیستم‌های درمانی پزشکی برای درمان «اختلال هویت جنسی» شوند.
اما آنچه در بیانیه سازمان ملل متحد برای ۱۷ ماه مه ۲۰۱۶ آمده است روشن است: طبقه‌بندی پزشکی گرایش جنسی، هویت جنسیتی یا بیان جنسیتی به عنوان یک بیماری یا «پاتالوژی»، نقض حقوق بشر افراد دگرباش جنسی است.
۱۷ ماه مه هرسال به‌عنوان روزی که جامعه جهانی تصمیم گرفت که رابطه جنسی با همجنس دیگر بیماری نباشد، جشن گرفته می‌شود. مجموعه‌ای را که در این صفحه میبینید، گزیده‌ای از تلاش بخش «دگرباشان» رادیو زمانه برای تولید محتوا، آگاهی‌رسانی، و ایجاد فضایی برای تولید دانش در مورد همجنس‌گرایان، دوجنس‌گرایان، تراجنسیتی‌ها و میان‌جنسی‌هاست. تلاش بخش دگرباش زمانه این بوده که با نگاهی پیشرو، کلیشه‌های و هنجارهای غالب در مورد گرایش جنسی و هویت جنسیتی را هم در فضای فرهنگ ایرانی و هم در فضایی جهانی به چالش بکشد. در زیر گزیده‌ای از مطالبی را میبینید که در بخش دگرباش زمانه منتشر شده است.
■ کوئیر: عجیب یا عوضی؟
مجتبا گل‌محمدی – کوئیر هویت جنسی ثابتی را نمی‌پذیرد و به طبقه‌بندی‌های جنسی و جنسیتی در فرهنگ غالب تن نمی‌دهد؛ سیالیت هویت جنسی یکی از مبانی اصلی نظریه کوئیر است. واژه کوئیر به عنوان واژه‌ای هویت‌گریز اکنون پنجاه سال است که توسط برخی از کنشگران و اندیشمندان حوزه جنسیت و گرایش جنسی، استفاده می‌شود. این واژه اما واژه‌ای خیابانی است که پیشینه آن به قرن ۱۶ میلادی بر می‌گردد و هنوز هم سایه تاریخ خیابانی آن بر سر واژه است و موجب شده که برخی از همجنس‌گرایان، دوجنس‌گرایان، تراجنسیتی‌ها و یا میان‌جنسی‌ها نسبت به استفاده از این واژه تردید داشته باشند؛ چرا که زمانی توهینی خیابانی برای تحقیر اقلیت‌های جنسی و جنسیتی بوده است.
■ اسپیتزر: پزشکی که گفت همجنسگرایی بیماری نیست
عذرا مغانلو – رابرت اسپیتز، روان‌پزشک آمریکایی، نویسنده راهنمای تشخیص بیماری‌های روانی و کسی که به خارج شدن همجنسگرایی از لیست بیماری‌ها کمک کرد، درگذشت. جنبش دگرباشان جنسی در آمریکا مدیون تصمیم اسپیتزر در سال ۱۹۷۳ است. اما از طرفی نگاه علمی رابرت اسپیتزر محدود به دانش و روش‌شناسی پژوهشی‌ای بود که خود او بنا به نیازهای زمان تعریف کرده بود، یعنی نگاهی اثبات‌گرا که درگیر آمار و ارقام‌هایی است که از طریق پرسش‌نامه‌ها به‌دست می‌آیند، نه پژوهش‌های میدانی عینی و کیفی. انتخاب‌های اسپیتزر برای مشخص کردن چارچوب‌های پژوهشی، او را بیش از آنکه درگیر نیازهای انسان‌ها کند، درگیر نیازهای رسیدن به نتیجه «علمی» قابل‌اندازه‌گیری کرد.
■ ایدئولوژی دخول و فرهنگ دخول‌زده
مجید خانی – این نوشته ردپای ایدئولوژی دخول را فرهنگ ایرانی ـ اسلامی می‌یابد و با نگاهی انتقادی این نکته را مطرح می‌کند که نرسالاری این ایدئولوژی کماکان به دنبال یافتن رابطه قدرت در روابط جنسی، چه دگرجنس‌گرا و چه همجنس‌گراست. ایدئولوژی دخول مناسباتی را تحمیل می‌کند که به کننده سکس یا «فاعل» قدرت می‌بخشد و شونده یا «مفعول» را تحقیر می‌کند.
■ الاهیات گرایش و کنش جنسی دوهمجنس در اسلام
مهرداد علی پور − جستاری سنجش‌گرانه درباره دیدگاه‌های شماری از روشنفکران مسلمان درباره همجنسگرایی: محسن کدیور، اکبر گنجی، آرش نراقی، جوزف مسعد، کیثیا علی، امرین جمال، سمر حبیب و … در میان روشنفکران دین‌باور «دیدگاه‌های روادارانه یا پذیرنده‌ی پدیده‌ی گرایش و کنش جنسی دوهمجنس نوعا بر نظریه‌ی ذات گرایانه مبتنی‌اند. یعنی بر این باورند که همجنس گرایی امری ذاتی/ طبیعی و مستند به آفرینش خداوند است. و از آنجا که خداوند تنها براساس عدالت حکم یا رفتار می‌کند، حرام بودن یا روادید نداشتن همجنس گرایی (که امری غیرارادی است) و نیز نکوهش و مجازات این جهانی یا عذاب آن جهانی همجنس گرایان (که بدون اراده و اختیار چنین بوده‌اند یا چنین کرده اند) ظلم آشکاری است که با عدالت خداوند ناسازگار است.
■ بازتولید اجتماعی سکسوآلیته
حمید پرنیان – الن سیرز، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه رایرسون کانادا در این گفت‌و‌گو مفهوم سکسوآلیته و هنجارسازی جنسیتی را در چارچوب مارکسیستی بازتولید اجتماعی تحلیل می‌کند. بازتولید اجتماعی، مفهومی است که کارل مارکس در کتاب «سرمایه» مطرح کرد. طبق نظر کریستوفر دووب، بازتولید اجتماعی «به ساختار‌ها و فعالیت‌هایی اشاره دارد که نابرابری اجتماعی را از یک نسل به نسل دیگر منتقل می‌سازد». طبق نظر بوردیو، چهار نوع سرمایه وجود دارد که در بازتولید اجتماعی جامعه سهیمند؛ سرمایه مالی، سرمایه فرهنگی، سرمایه انسانی، و سرمایه اجتماعی…. الن سیرز استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه رایرسون کانادا است و تازه‌ترین کتاب‌اش «چپ نوی بعدی: تاریخ آینده» نام دارد.
■ دگرجنس‌گرامحوری؛ سندروم پیروی از جامعه مردسالار
الهام ملک‌پور – خطر دگرجنسگراسالاری جدی‌تر از خطر ستیزه‌های دیگر است؛ آن‌قدر که می‌تواند خود دگرباشان جنسی را نیز حتی بدون اینکه آب از آب تکان بخورد، در خود حل کند.
■ دگرباشان جنسی در ترکیه: یورش به خانه‌ای نوپا
رامتین شهرزاد – با وجود سرکوب‌های دولتی، تعامل مردم ترکیه با دگرباشان جنسی منجر به تغییرات اجتماعی‌ای شده که در نهایت به وضعیت دگرباشان جنسی در ایران نیز کمک خواهد کرد. ترکیه درگیر تناقض‌هایی شده است: مردمی که به تدریج حضور اجتماعی دگرباشان جنسی را پذیرفته‌اند، فضای قانونی که نسبت به دگرباشان جنسی سکوت اختیار کرده، ولی رابطه جنسی با همجنس را جرم‌انگاری هم نمی‌کند، و دولتی که اسلام‌گراست و در سال‌های اخیر دست به اقدامات خشونت‌آمیزعلیه اقلیت‌های جنسی زده است.
■ پناهجویان دوجنس‌گرا؛ دگرباش ولی نامرئی
زینب پیغمبرزاده – در روز جهانی دیدن و پذیرفتن دوجنس‌گرایان، بسیاری از پناهجویان دوجنس‌گرا همچنان با این واقعیت روبه‌رو هستند که دستگاه‌های اجرای پذیرش پناهجویان در کشورهای اروپایی عملا گرایش جنسی‌شان را نپذیرفته‌اند و این موجب شده بسیاری از دوجنس‌گرایان خود را همجنس‌گرا معرفی کنند
■ آموزش مسائل جنسی در مدارس؛ خطرناک یا رهایی‌بخش؟
نازلی کاموری – «ریاضی! نه خود ارضایی؛ علم! نه سکس،» این شعاری است که هفته گذشته بیرون مدارس استان آنتاریو در کشور کانادا شنیده می‌شد. شعاردهندگان خانواده‌هایی بودند که نسبت به محتواهای افزوده شده به برنامه آموزش مسائل جنسی به دانش‌آموزان اعتراض داشتند. این درس‌ها در این استان اجباری نیستند، اما خانواده‌ها از این ناراحت هستند که مسائل مربوط به خود ارضایی، رابطه جنسی با همجنس، تغییر جنسیت و محدود نبودن جنسیت به زن و مرد، به این کتابچه‌ها افزوده شده است.
■ خشونت های فیزیکی، جنسی و احساسی در روابط دو همجنس
آوات عیار – وقتی از خشونت خانگی صحبت می‌شود، به طور معمول خانواده شامل یک مرد، یک زن و چند فرزند فرض می‌شود و همچنین این طور فرض می‌شود که فرد خشونت‌کننده مرد خانواده است. اما خشونت لزوما مختص خانواده‌های دگرجنس‌گرا نیست و خشونت همیشه توسط یک مرد به یک زن اعمال نمی‌شود. خشونت‌های خانگی در بین دگرباشان جنسی هم وجود دارند اما سیستم‌های حمایتی برای قربانیان یا بازماندگان به اندازه کافی وجود ندارد.
■ «ازدواج برای همه» یا جماع با حیوانات؟
رعنا خانزادی – این مقاله با نگاهی انتقادی به موضع‌گیری یک کشیش آلمانی در مقایسه حق ازدواج با همجنس با قانونی شدن سکس با حیوانات می پردازد. گونتر وایگل، در نامه‌ای که در نشریه کلیسای پروتستان نمرزدورف در ایالت بایرن آلمان منتشر شد، شعار «ازدواج برای همه» را که بیانی رایج برای حق ازدواج باهمجنس‌هاست، با قانونی شدن سکس با حیوانات یا تشکیل حرمسرا مقایسه کرد.
■ واژگون کردن برتری زن و مرد در مفهوم همسوجنسی
آوات عیار – این مقاله در مورد پارادایمی در توضیح جنسیت است که در آن علوم زیستی اتوریته تقسیم‌بندی جنسیت به زن، مرد و یا چیزی خنثی را ندارند. فولکمار زیگوش سکسولوژیست آلمانی از اولین پژوهشگرانی بود که تمایزهای جنسیتی در زبان آلمانی را به سه‌گانه زن، مرد و خنثی، مورد انتقاد قرار داد و گفت که واژه‌ها و ضمیرهای جنسیتی در این زبان قادر به بیان همه پیچیدگی‌های مرتبط با سکس و جنسیت نیستند.
■ نقش‌های (فرا)جنسیتی در قاب فرهنگ
نارسیس زهره نسب – همجنس‌گرا، دگرجنس‌گرا، کوئیر، لزبین، همو، ترانس‌سکسوال، دوجنس‌گرا، همه‌جنس‌گرا، هیچ‌جنس‌گرا، گاهی این جنس‌گرا و گاهی جنس‌دیگرگرا، هر قدر تمایزگذاری بین انتخاب جنسیت در روابط جنسی و اجتماعی بیشتر شود، دفاع از حقوق اجتماعی برابر و رفع تبعیض بین انسان‌ها نیز پیچیده‌تر می‌شود.این مقاله به مسئله به وجود ابهام در دوگانه جنسیت زن یا مرد، به بیناجنسی بودن، میان‌جنسی بودن، فراجنسیتی یا بی‌جنسیت بودن، در چند قاب فرهنگی می‌پردازد.
■ لزبین پیشامدرن
شکوفه هستی – کتاب «لزبین پیشامدرن»، مجموعه مقالاتی پیرامون حوزه‌های مطالعات لزبین و نظریه کوییر است. نویسندگان این کتاب که در زمینه مطالعات قرون وسطی و اوایل دوره مدرن متخصص هستند تلاش می‌کنند تا از مرزبندی‌های سنتی فراتر روند و روش‌شناسی جدیدی را برای نگارش تاریخ لزبین‌ها، جغرافیا، نقد ادبی و نظریه‌های مربوط به لزبین‌ها ارائه دهند.
■ سازمان بهزیستی از رسیدگی به مسائل افراد تراجنسیتی شانه خالی می‌کند
رسیدگی به مشکل افراد دارای اختلالات جنسی «ترانس سکشوال» یا تراجنسی‌ها مانند درمان، نظارت و مراقبت از آنها به‌صورت شفاف در شرح وظایف این سازمان تعریف نشده است.
■ جناب یا سرکار؛ زبان، عنوان‌های احترام‌آمیز و ابهام‌های جنسیتی
آوات عیار – سیالیت جنسیتی در حوزه فلسفه جنسیت، مفهومی نسبتا فراگیر است، اما جریان اصلی فرهنگ مردمی و زبان قانون نسبت به پذیرش این مفهوم مقاوت نشان می‌دهد. در ده سال گذشته به خصوص در بریتانیا ادارات دولتی، شوراهای شهری، برخی دادگاه‌ها، بانک‌ها، برخی از دانشگاه‌ها، مراکز صدور گواهینامه رانندگی، سعی کرده‌اند تقسیم‌بندی‌های جنسیتی را از دوگانه زن و مرد جدا کنند و مسئله پذیرش «دیگری» را اجرایی کنند.
■ «گریس و فرنکی»: انتخاب همجنسگرایی در ۷۰ سالگی
رامتین شهرزاد – دو پدر از دو خانواده به ناگه به همسران و فرزندانشان اعلام می‌کنند که همجنس‌گرا و عاشق هم هستند. داستان برون‌آیی یک زوج همجنس‌خواه به همسر و خانواده در میانه ۷۰ سالگی و در نزدیکی به دوران بازنشستگی، بانی خلق یکی از بامزه‌ترین سریال‌های کمدی سال‌های اخیر در شبکه اینترنتی «نِت‌فیلیکس» شده است.
■ آسمانم دو خورشید دارد: شعر و نقاشی‌های نیما نیا
رامتین شهرزاد – وقتی نیما نیما از ایران رفت، پنهان نگاه داشتن خودش را همراه چمدان‌هایش به آمریکا برد. آنچه پنهان نگه داشته بود، حرف این بود که همجنس‌گراست.
■ خواهران واچوفسکی: تغییر جنسیت و اخلاق روزنامه‌نگاری
آوات عیار – برادران واچوفسکی که برای ساختن سری فیلم‌های «ماتریس» شهرت دارند اکنون دیگر خواهرند و از رسانه‌ها برای تحت فشار قرار دادن‌شان برای عمومی کردن هویت جنسیتی‌شان شکایت دارند.
■ لزبین بودن نرگس ماول‌والا، دانشمند فیزیک، چه اهمیتی دارد؟
نرگس ماول‌والا – از اثبات‌کنندگان نظریه «امواج گرانشی» آلبرت اینشتین – زرتشتی پارسی پاکستانی و همجنس‌گراست. او همراه همسر و دخترش در شهر کمبریج ایالت ماساچوست زندگی می‌کند. فیزیک «امواج گرانشی» موضوع این مقاله نیست؛ موضوع این مقاله گرایش جنسی نرگس ماول‌والا، ارتباط او به عنوان یک زن اقلیت جنسی و اقلیت مذهبی به پاکستان و غرور ملی‌ای است که در چنین لحظات تاریخی سعی می‌کند بخش‌های زندگی غرورآفرینان را کم‌رنگ و بخش‌های دیگر را پررنگ‌تر کند. به‌ویژه که گرایش جنسی به همجنس در پاکستان غیرقانونی است و می‌تواند با حکم حبس ابد مجازات شود.
■ تمام جامانده‌های گنجه
رامتین شهرزاد – عبدی نظامیان در رمان «اتاق جادار گنجه»، تصویری از اضطراب‌های زندگی یک همجنس‌خواه ایرانی مقیم لس‌آنجلس ارائه می‌دهد. بابی (کیوان) درون گنجه است: به خانواده و دوست و آشنا، برون‌آیی (کامینگ-اوت) نکرده است. روزها در ظاهری خندان در کنار دوستِ دخترش – کارا – ظاهر می‌شود و در نهان، با اعتیادی به سکس نهفته در نرم‌افزارهای امروزی دوست‌یابی، از آغوش یک مرد به آغوش دیگری می‌رود.
■ شورش عشق در قلب پلیس ضدشورش: نگاهی به فیلم «سقوط آزاد»
مجید خانی – فیلم «سقوط آزاد» ساخته استفان لاکانت و محصول ۲۰۱۳ کشور آلمان است که روایتگر داستان دو پلیس مرد در یگان ضدشورش است که به هم دل می‌بازند.
■ خانه دگرباشان جنسی اوگاندایی کجاست؟
کاموگا حسن در مستند «خانه کجاست» می‌خواهد زندگی پناهجویان دگرباش جنسی اوگاندا را درحالی‌که در کشورهای خارجی درخواست پناهندگی می‌کنند دنبال کند.
■ یک زندگی سراسر سیاسی: ایدز، فوکو و دانیل دفر
مجتبا گل‌محمدی – دانیل دفر، شریک فیلسوف فرانسوی میشل فوکو در مورد همجنسگرایی، ابتلای فوکو به ایدز و تلاش‌های دفر پس از مرگ فوکو برای آگاهی‌رسانی در مورد بحران ایدز می‌گوید. پس از مرگ فوکو در سال ۱۹۸۴ بر اثر بیماری ایدز، بدون آنکه تشخیص دقیق این بیماری از سوی هیچ‌یک از پزشکان او اعلام شده باشد، دفر سازمان AIDES [به معنای «کمک» در زبان فرانسوی] را بنیان گذاشت، که تا امروز بزرگترین سازمان مدافع حقوق بیماران اچ‌آی‌وی‌مثبت و مبتلایان به ایدز در فرانسه است.