مقداد مدحت بدرخان، متفکر و روشنفکر کرد، در سال ١٨٩٨ میلادی برابر  ١٢٧٧ شمسی، در سال‌های تبعید خود در قاهره پایتخت مصر، اولین نشریه کردی به نام «روزنامه کردستان» را منتشر کرد.

Kurdistan Newspaper

این نشریه که انتشار اولین نسخه آن سرآغاز روزنامه‌نگاری کردی نام گرفته، در مدت انتشار خود اخبار سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را پوشش می‌داد و گاهی نیز سیاست‌هایش، با تغییر سردبیران آن تغییر کرده است.

پس از «مقداد مدحت بدرخان»، «عبدالرحمن بدرخان» و «ثریا بدرخان»، به عنوان سردبیر در روزنامه کردستان قلم زدند؛ روزنامهای که شماره اول تا پنجم روزنامه در قاهره، شماره ششم تا نوزدهم در ژنو و شماره شانزدهم تا بیست و پنجم آن در قاهره منتشر شد.

شماره‌های اولیه نشریه، «روزنامه کردستان» سال‌ها گم شده بود اما پس از ۷۰ سال، اولین شماره آن در دبیرخانه شرق شناسی دانشگاه شوروی سابق، توسط دکتر «مارف خزنه‌دار» کشف می‌شود.

از اولین نشریه کردی در کردستان ایران اطلاحات دقیقی در دست نیست. پیش از این محققان، هفته‌نامه «روژی کورد» (روز کرد) را که اوایل دهه ١٩٢٠ میلادی در جریان قیام «اسماعیل خان سمکو» توسط «ملا محمد رجان زاده» در ارومیه منتشر شده، به عنوان اولین نشریه کردی در کردستان ایران معرفی کرده بودند. اما پژوهش‌های اخیر حکایت از آن دارد، که دو نشریه «شهاب ثاقب» و «بیستون» طی سال‌های ۱۹۰۶ و ۱۹۰۷ و نشریه «تمدن» در میانه سال‌های ۱۹۰۳ تا ۱۹۰۵ در کرمانشاه و سنندج اولین نشریات به زبان کردی در ایران بوده‌اند.

سایه حکومت‌های مستبد

Saleh
بلن صالح

بَلِن صالح (به‌ڵێن سالح) روزنامه‌نگار با سابقه کرد، در گفت‌وگویی با «رادیو زمانه»، به مسیر پر فراز و نشیبی اشاره می‌کند که طی ۱۱۸ سال گذشته در چهار بخش کردستان طی شده است.

او می‌گوید: «در شرق کردستان (کردستان ایران)، علی‌رغم تلاش‌های فراوان روزنامه‌نگاران و روشنفکران کرد، به دلیل سرکوب دگراندیشان، در رسانه‌های نوشتاری رشد و شکوفایی به چشم نمی‌خورد، اما رسانه‌های اینترنتی و سوشیال مدیاها بهتر شکوفا شده‌اند.»

به اعتقاد بلن صالح، در مورد کردستان سوریه (روژآوا) به دلیل کوتاهی مدت اداره آن از سوی کردها نمی‌توان قضاوت کرد: «زیرا در گذشته روزنامه‌نگاران، روشنفکران و نویسندگان، با محدودیت‌های فراوانی برای کار در حیطه رسانه کردی روبرو بودند، بنابراین در چنین شرایطی نباید انتظار شکوفایی روزنامه‌نگاری کردی را داشت.»

او در باره کردستان ترکیه نیز می‌گوید: «چند سال پیش از سوی کردها در خارج از کردستان تلاش‌هایی برای تاسیس یک رسانه حرفه‌ای کردی صورت گرفت، اما این‌ها نیز نتوانستند خود را زیر سلطه ایدئولوژی سیاسی برخی از احزاب برهانند.»

اقلیم کردستان عراق بیش از دو دهه است که از سوی کردها اداره می‌شود اما بلن صالح با انتقاد از وضعیت روزنامه‌نگاری در اقلیم می‌گوید: «علی‌رغم بیش از ٢٤ سال حکومت کردی، ما هنوز شاهد ترور، دستگیری، ضرب و شتم، ربایش، شکنجه جسمی و روحی روزنامه‌نگاران هستیم و آن‌ها به صورت مستمر مورد تهدید قرار می‌گیرند.»

روزنامه‌نگاری در اقلیم کردستان

از سال ١٩٩١ با اعلام منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق و تشکیل یک حکومت محلی کردی و به ویژه پس از سقوط صدام حسین در سال ٢٠٠٣ تعداد زیادی روزنامه و نشریه در اقلیم کردستان منتشر شد.

در حال حاضر ٣٠ کانال تلویزیونی ماهواره‌ای، بیش از ٨٥ کانال تلویزیونی محلی، ١٣٠ ایستگاه رادیویی و بیش از ٢٠٠ روزنامه، در اقلیم کردستان مشغول فعالیت هستند؛ تعدادی که نسبت به جمعیت ٥ میلیونی این اقلیم آماری قابل توجه است.

در مقابل این حجم زیاد از رسانه در اقلیم کردستان، نبود رسانه مستقل، کیفیت پایین نشریات، تاثیر دیدگاه سیاسی احزاب بر رسانه‌ها و همچنین قتل مشکوک چند روزنامه‌نگار و نامشخص بودن پرونده آن‌ها همواره تهدیدی علیه روزنامه‌نگاری در این اقلیم بوده است.

Ebrahim Ahmad
گوران ابراهیم احمد

«گوران ابراهیم احمد» روزنامه‌نگاری که ١٢ سال است در رسانه‌های مختلف اقلیم کردستان فعالیت می‌کند به «رادیو زمانه» می‌گوید: «در اقلیم کردستان رسانه مستقل وجود ندارد، بلکه رسانه‌های حکومتی، حزبی هستند که همانند سایر سازمان و ارگان‌های موجود در کردستان، میان احزاب تقسیم شده‌اند.»

این فعال رسانه‌ای معتقد است: «اگرچه بیشتر رسانه‌ها در اقلیم کردستان حزبی و حکومتی و یا در اختیار سیاستمداران رده بالای حکومت هستند، با این وجود آزادی بیان در سطح بسیار خوبی وجود دارد، اما حکومت و احزاب به رسانه‌ها گوش نمی‌دهند، بلکه آن‌ها از آزادی بیان در رسانه‌ها به عنوان سوپاپ اطمینانی برای کنترل احساسات و اعتراضات جامعه در بحران‌های مختلف استفاده می‌کنند.»

بَلِن صالح نیز در مورد رسانه مستقل در اقلیم کردستان می‌گوید: «سال ٢٠٠٠ تلاش‌های فراوانی برای تاسیس یک رسانه مستقل صورت گرفت و نتیجه آن هم انتشار روزنامه هاووڵاتی (هم‌میهن) بود، پس از آن تعدادی مجله و هفته‌نامه پا به عرصه نشر نهادند، اما آن زمان هنوز سایه رسانه‌های حزبی بر جامعه حاکم بود و نیاز به زمان بیشتری بود، تا مردم به رسانه‌های مستقل اطمینان پیدا کنند. بعدها همین تلاش‌ها برای پا به عرصه گذاشتن رسانه‌های شنیداری و دیداری مستقل و غیر حزبی نیز صورت گرفت»

اگرچه وضعیت آزادی بیان و اطلاع‌رسانی در اقلیم کردستان، کاملا مورد تائید سازمان‌ها و نهادهای جهانی مدافع آزادی بیان و مدافع حقوق روزنامه‌نگاران نبوده، با این حال در مقایسه با ایران و ترکیه و سایر کشورهای منطقه که برخی از رسانه‌ها تعطیل و روزنامه‌نگاران زندانی هستند، در اقلیم کردستان فعالان حوزه رسانه و اطلاع‌رسانی در بستری امن‌تر به فعالیت حرفه‌ای خود می‌پردازند.

تاثیر بحران اقتصادی

اقلیم کردستان عراق با مشکلات اقتصادی دست به گریبان است و به همین خاطر بسیاری از رسانه‌ها و روزنامه‌های اقلیم مجبور به توقف فعالیت‌های خود شده‌اند. در این زمینه می‌توان از روزنامه هاوولاتی یکی از مشهورترین این روزنامه‌ها، تلویزیون جماور و شبکه تلویزیونی پلیستانک تی‌وی که برای کودکان برنامه پخش می‌کرد، نام برد.

در همین رابطه خبرگزاری کردپرس به نقل از شبکه‌ تلویزیونی KNN ارگان حزب «جنبش تغییر» گزارش داده است که تاکنون از مجموع ٩٠٠ روزنامه‌، مجله‌ و شبکه‌ تلویزیونی در اقلیم کردستان، ٨٥٠ رسانه‌ تعطیل‌شده‌اند.

«گوران ابراهیم احمد»، فعال رسانه‌ای در اقلیم کردستان به «رادیو زمانه» می‌گوید: «چون رسانه‌های اقلیم کردستان نمی‌توانند هزینه‌های خود را تامین کنند و از سوی احزاب حمایت می‌شوند، بحران مالی به صورت مستقیم بر آن‌ها تاثیر گذاشته و تاکنون چندین روزنامه و کانال تلویزیونی فعالیت خود را متوقف کرده‌ و به تبع آن تعدادی روزنامه‌نگار نیز بیکار شده‌اند.»

بَلِن صالح اما معتقد است: «در حالی که رسانه‌های مستقل در اقلیم کردستان، تحت تاثیر وحشتناک بحران اقتصادی قرار گرفته‌اند، رسانه‌های سایه و حزبی، نه تنها دچار مشکل نشده‌اند، بلکه بلعکس بودجه بیشتری را دریافت کرده و حتی رسانه‌های جدیدی نیز تاسیس شده‌اند.»

علاوه بر بحران اقتصادی که تاثیر مخربی بر رسانه‌های غیرحزبی و حکومتی گذاشته، مشکلات دیگری چون تنگ‌نظری‌ها نیز وجود دارند که جلوی رسا شدن صداهای مستقل رسانه‌ای را می‌گیرند.

آسوس هردی روزنامه‌نگار مستقل در اقلیم کردستان می‌گوید درحالی که رسانه‌های مستقل در بدترین شرایط ممکن به سر می‌برند، رسانه‌های حزبی و سایه بدون هیچ مشکل مالی به کار خود ادامه می‌دهند و تلاش می‌کنند تا روزنامه‌نگاران آزاد و مستقل را به طرف خود جذب کنند. او از کوشش سازمان‌های جهانی در اروپا و آمریکا یاد می‌کند که در صددند از رسانه‌های مستقل در اقلیم کردستان حمایت کنند.


      از همین نویسنده

Faridi