پنج سال پس از فاجعه اتمی فوکوشیما جهان کم و بیش درس خود را گرفته است. صرفنظرکردن از انرژی اتمی و گرایش به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر به شدت رو به افزایش است. در ایران اما فرهنگ نازل زیست محیطی و یک سیاست امنیتی مغشوش سبب شده که تمرکز همچنان بر نفت و گاز و انرژی اتمی باشد.
بنا بر تازه‌ترین اظهارات بهروز کمالوندی، سخنگوی سازمان انرژی اتمی ایران که در دی ماه منتشر شده، ایران قصد دارد ۲۰ نیروگاه اتمی جدید بسازد. ظاهرا روسیه که ساختن و تحویل نیروگاه بوشهر را با ۱۵ سال تاخیر به سرانجام رساند در راس کشورهایی است که قرار است نیروگاه‌های جدید را بسازند.
ولع ایران برای ساختن نیروگاه‌های اتمی بیشتر هر چند که قرار است به عنوان توجیهی در زمینه تدوام غنی‌سازی اورانیوم و حفظ چرخه سوخت به کار آید، ولی در مجموع در تناقض با روندهای موجود در جهان بر سر استفاده از انرژی اتمی است.
اگر فاجعه اتمی چرنوبیل در سال ۱۹۸۶ در شوروی سابق، انرژی اتمی را آن طور که باید وشاید از عرصه بیرون نکرد و هنوز به خصوص در آسیا و بخش‌هایی از اروپا دخیل‌هایی به این نوع انرژی بسته می‌شد، اما فاجعه اتمی فوکوشیمای ژاپن در ۵ سال پیش بیش از گذشته خطرناک‌بودن و ناایمن بودن آن حتی در پیشرفته‌ترین کشورها را پیش چشم گذاشت و بر تردید‌ها در استفاده از این نوع انرژی افزود.
مهار فاجعه اتمی فوکوشیما که پنج سال پیش (۱۱ مارس ۲۰۱۱) در چنین روزهایی و در تلفیق با یک سونامی بزرگ اتفاق افتاد، تا کنون برای دولت ژاپن ۱۰۰ میلیارد دلار هزینه اضافی به بار آورده که باید از جیب مالیات‌دهندگان پرداخت شود.
تجربه ژاپن نشان داد که استفاده از انرژی اتمی می‌تواند با فاجعه توام شود، چه در چرنوبیل شوروی کمتر پیشرفته، چه در ژاپن بسیار پیشرفته ، چه در فرانسه و چه در بوشهر یا سواحل ازمیر در ترکیه. پنج سال پس از آن ماجرا هنوز هم ۵۰ هزار نفر از ساکنان اطراف فوکوشیما از ترس آلودگی محیط زیست خود به مواد رادیواکتیو تمایلی به برگشت به منطقه ندارند.
پنج سال پس از فاجعه
پنج سال بعد تازه روشن شده که هیچ طرح اضطراری برای مواجهه با بحران وجود نداشته و برای مثال ۱۷۰۰ نفر از ۱۸ هزار کشته، به هنگام تخلیه از محل جان خود را از دست داده‌اند.
پنج سال بعد، بیش از پیش روشن شده است که در هنگام وقوع ذوب هسته‌ای، هیچ معیار و مقیاسی در دست نبوده است که بتوان دریافت در چند راکتور ذوب هسته‌ای خطرناک صورت گرفته است. هنوز هم در سه راکتور، ذوب هسته‌ای در جریان است. بشر را یارای نزدیکی به کانون ذوب نیست و روبات‌هایی هم که شرکت توشیبا برای این کار ساخته در برابر تشعشعات دوام نیاورده‌اند و از کار افتاده‌اند.
هنوز هم باید رآکتورهای در حال ذوب هسته‌ای را با آب خنک کنند و آب آلوده به تشعشعات وارد اقیانوس می‌شود. هنوز هم آب‌های زیرزمینی به مخزن‌های حاوی ذوب هسته‌ای در فوکوشیما وارد می‌شوند و بیش از پیش آلودگی این آب‌ها جریان دارد. طرح منجمدکردن زمین تا منهای ۳۰ درجه برای متوقف‌ساخت حرکت آب‌های آلوده شاید تا یک سال دیگر جواب دهد با همه هزینه‌هایش.
هنوز هم دفن دائم زباله‌های هسته‌ای نیروگاه‌های ژاپن که از سال ۲۰۰۲ برایش به دنبال راه‌حل هستند راه به جایی نبرده و تازه به این فکر افتاده‌اند که از روی زمین تونلی به زیر اقیانوس بزنند و زباله‌ها را آنجا دفن کنند؛ با همه هزینه‌ها و خطراتش.
از ۴۸ نیروگاه اتمی موجود ژاپن بعد از فوکوشیما تنها سه نیروگاه دوباره مشغول فعالیت هستند. به رغم اصرار کنسرن‌های اتمی و دولت همسو با آنها، مخالفت مردم و رای دادگاه‌ها که نیروگاه‌ها را فاقد امنیت لازم می‌دانند، همچنان روشن‌کردن بقیه نیروگاه‌ها را غیرممکن کرده است.
افسانه و واقعیت
علاوه بر ضربه‌ای که فاجعه‌های اتمی چرنوبیل و فوکوشیما بر افسانه‌های مربوط به بی‌خطربودن و ایمن‌بودن انرژی اتمی وارد کرد، در سال‌های گذشته افسانه ارزان‌بودن این نوع انرژی نیز بیش از پیش خدشه برداشته است. در واقع اثرات منفی و طولانی‌مدتی که بروز اختلالات و فاجعه‌های احتمالی در نیروگاه‌های اتمی برای سلامت نسل‌های متوالی انسان و محیط‌‌زیست ایجاد می‌کند، تاخیرهایی که به طور طبیعی در ساخت نیروگاه‌ها انجام می‌شود، لاینحل‌ماندن مشکل دفن زباله اتمی نیروگاه‌ها و نیز هزینه کلان اسقاط نیروگاه‌های کهنه همه و همه مخارجی هستند که اگر در محاسبه انرژی تولیدی توسط یک نیروگاه اتمی ملحوظ شوند کمتر جایی برای مدعای مربوط به ارزان بودن این نوع انرژی باقی می‌ماند.
این نیز هست که در دو دهه گذشته از رهگذر تولید انبوه تاسیسات مربوط به تولید انرژی با کمک خورشید و باد، این نوع از انرژی‌های تجدیدپذیر ارزان و ارزان‌تر شده‌اند و انرژی هسته‌ای نه تنها با توجه به خطراتش مزیتی بر این نوع انرژی‌های در دسترس ندارد، بلکه روز به روز هم در زمینه بها و قیمت در رقابت با این نوع انرژی‌ها ناتوان‌تر می‌شود. این هم که انرژی‌های تجدیدپذیر زباله خطرناک (مثل انرژی اتمی) یا حتی بی‌خطری هم ندارند که دفع آنها مشکل باشد، مزیت دیگر آنهاست. یک مزیت دیگر هم این است که راه‌اندازی تاسیسات مربوط به استفاده از انرژی خورشیدی و بادی در اسرع وقت امکان‌پذیر است و اصلا به دنگ و فنگ و سرمایه‌گذاری‌های کلان مربوط به تاسیس نیروگاه‌های اتمی نیاز ندارد.
پس از فوکوشیما نه تنها آلمان و هلند و سوییس و ایتالیا به کنارگذاشتن انرژی اتمی تصمیم گرفتند، بلکه مجموعا، به رغم تاسیس برخی از نیروگاه‌های هسته‌ای جدید، از جمله در آسیا، سهم انرژی هسته‌ای در سبد مصرف جهان رو به کاهش است.
سال ۲۰۱۱ به هنگام فاجعه فوکوشیما ۴۳۸ نیروگاه هسته‌ای در جهان مشغول به کار بودند. این رقم حالا به ۳۹۱ نیروگاه کاهش یافته و نیمی از این تعداد هم تا ۱۵ سال دیگر عمر مفیدشان به پایان می‌رسد یا به دلیل مسائل ایمنی باید خاموش شوند.
تعداد معدودی نیروگاه در جهان در دست احداث است که تقریبا روند ساخت اکثر آنها با تاخیر بعضا ده سال و بیشتر و نیز با افزایش هزینه ساخت روبرو است.
فوکوشیما و پیامدها
روزی که فاجعه فوکوشیما روی داد، ۱۸ درصد برق جهان از نیروگاه‌های هسته‌ای تامین می‌شد. این رقم حالا به ۱۱ درصد رسیده است و همه نشانه‌ها هم از کاهش باز هم بیشتر این رقم حکایت دارند.
نیروگاه‌های اتمی جدید تنها آنجایی امکان ساخت دارند که کمک مالی و گسترده دولت هم در کار باشد. برای سرمایه‌گذاران غیردولتی ریسک تاسیس نیروگاه اتمی و تامین امنیت آن یا هزینه‌های مربوط به دفع زباله و فجایع احتمالی فراتر از آن است که به آن روی خوش نشان دهند.
هم اکنون در دو کشور آلمان و فرانسه شرکت‌های خصوصی دارنده نیروگاه‌های اتمی با بدهی‌های کلان دست به گریبانند.
چین هم که همچنان به «معجزه» انرژی اتمی دلبسته است، در ازای ۸ میلیارد دلاری که قرار است در راه گسترش فناوری‌ها در این زمینه هزینه کند، ۸۳ میلیارد دلار را به انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص داده است. هند که همچنان به ساخت نیروگاه‌های اتمی علاقه نشان می‌دهد، در اجلاس بین‌المللی آب و هوا در پاریس در دسامبر گذشته از زبان نخست‌وزیرش اعلام کرد که سرمایه‌گذاری اصلی کشور در تامین انرژی بر استفاده از منبع خورشید متمرکز خواهد شد.
در مجموع جهان روز به روز به صرفنظرکردن بیشتر از انرژی اتمی متمایل می‌شود. در ایران اما بسان بسیاری از روندهای دیگر، طرح ساخت نیروگاه‌های جدید را می‌ریزند، سیاستی که به خصوص با توجه به سطح پایین فناوری و دقت‌ها و مراقبت‌ها مثلا در قیاس با ژاپن، نه به نفع سلامت و امنیت مردم و محیط زیست است، نه و در خدمت تامین بهینه انرژی و استفاده از منابع انرژی‌های سالم و تجدیدپذیر که در ایران به وفور یافت می‌شود.
چین پس از ۱۰ سال تمرکز بر انرژی‌های تجدیدپذیر نزدیک به ۱۴۵ گیگاوات (برابر با توان ۱۵ نیروگاه بوشهر) انرژی بادی تولید می‌کند که سهمی ۱۴ درصدی در سبد انرژی‌های این کشور است. سابقه توجه به انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران به بیش از یک دهه می‌رسد، ولی تولید این نوع انرژی هنوز به یک گیگاوات هم نرسیده است. هم سیاست‌های نادرست در استفاده از انرژی‌های فسیلی و نیز سطح نازل فرهنگ زیست‌محیطی که در مصرف بی‌محابای نفت و گاز ارزان نمود پیدا کرده و ایران را در میان ۱۰ کشور تولید‌کننده بیشترین گازهای گلخانه‌ای قرار داده، و هم تمرکز ۱۵ سال اخیر بر انرژی اتمی و هزینه‌های سنگینی که از این رهگذر بر دوش کشور بارشده همه وهمه از موجبات بی‌توجهی به انرژی‌های تجدیدپذیر بوده‌اند.
انرژی اتمی در ایران با منافع پیچیده اقتصادی محافلی معین و با درکی نادرست از امنیت ملی و سیاستی بحث‌انگیز در عرصه منطقه‌ای و بین‌المللی (خصومت علیه اسرائیل و …) گره خورده و همچنان به ضرر منافع ملی ایران بر ادامه برنامه‌های مربوط به آن پافشاری می‌شود.
————————————————————————————————————-