موانع و امکانات قانونی انتخابات الکترونیک

در بخش نخست به تاریخچه و پیشینه انتخابات در ایران پس از انقلاب اسلامی و پیشینه  استفاده از رایانه در روند انتخابات پرداختتیم و در  بخش دوم نگاهی داشتیم به چگونگی عملی شدن ایده استفاده از رایانه در انتخابات ایران و شکل‌گیری مرکز انفورماتیک شورای نگهبان. در بخش سوم این مطلب ابتدا به چگونگی پر رنگ شدن نقش مرکز انفورماتیک شورای انتخابات در روند انتخابات ایران اشاره شد و سپس نقص زیرساخت‌های سخت‌افزاری رأی گیری الکترونیک در ایران را مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه بخش پایانی این مطلب را می‌خوانید:

«بنده دو نامه به رئیس مجلس نوشتم تا قانون انتخابات را اصلاح کنند؛ چرا که از زمان ثبت‌نام تا خواندن آراء جای بحث دارد. در این دوره نیز به ذهنم آمد که یک چیزی را بنویسم… امروزه باید از دستگاه‌های الکترونیکی در قانون انتخابات بهره گرفت. الآن مردد هستم که درخواست اصلاح قانون انتخابات را از مجلس یا کمیسیون حقوقی وابسته به شورای نگهبان که آقای الهام هستند پیگیری کنم.»[۱] این بخشی از سخنان محمد یزدی از فقهای شورای نگهبان، رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، رئیس اسبق قوه قضائیه و رئیس فعلی مجلس خبرگان رهبری است. شاید بیان این عبارات از زبان او عجیب به نظر برسد به ویژه اینکه او این سخنان را درست یک سال قبل از برگزاری یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که منجر به پیروزی حسن روحانی شد به زبان آورده است. اما صرف‌نظر از اهداف و انگیزه‌های احتمالی او، مشکلات قانونی زیادی در راه اجرای انتخابات الکترونیک وجود دارد.

قانون انتخابات ایران در چند بخش و در طول عمر جمهوری اسلامی تدوین و با اصلاحات مکرری همراه شده است. انتخابات مجلس، انتخابات ریاست جمهوری، و انتخابات شوراهای شهر و روستا قوانین ویژه خود را دارد؛ درحالی‌که مجلس خبرگان نیز قانون ویژه‌ای دارد که توسط همین مجلس تصویب شده است. نکته جالب توجه اینکه در هر مرتبه تغییر فضای سیاسی که ناشی از تفوق یک جناح سیاسی بر دیگری بوده است، تلاش زیادی از سوی جناح پیروز برای تغییر قانون انتخابات انجام شده که از جانب رقبا به اقدام برای محدود کردن دیگران تعبیر و با مخالفت‌هایی همراه شده است. در این بین همواره دستیابی به یک قانون جامع و مطابق با نیازها و امکانات روز آرزویی دست‌نیافتنی بوده است. حکایت تغییر مداوم سن رأی‌دهندگان یا عرضه لوایح و طرح‌های مختلف در آستانه هر انتخابات به بخش ثابت برنامه‌های پیش از هر دوره انتخابات ایران تبدیل شده است. اما نگاهی گذرا به همه این قوانین نشان می‌دهد که اساس و ساختار انتخابات در ایران مبتنی بر روش رأی‌گیری دستی و با حضور مستقیم رأی‌دهندگان در پای صندوق‌های رأی است.

در چهار قانون مورد اشاره برای انتخابات ایران (صرف‌نظر از تبصره‌ها) مجموعاً ۳۳۹ ماده وجود دارد که تنها در ۱۱ مورد به عناوینی چون رایانه، الکترونیک، نرم‌افزار، سخت‌افزار اشاره شده است. در همین حال همه‌جا منظور از رأی‌گیری همان رأی‌گیری با برگه و ریختن برگه‌ها در صندوق است. تعداد ۱۸۳ بار نام بردن از صندوق، برگه رأی، تعرفه، و شمارش حاکی از روح حاکم بر شیوه اجرایی در این قوانین است. تنها در قانون انتخابات شوراها به وزارت کشور اجازه داده شده که از رایانه آن‌هم تنها برای قرائت و شمارش آراء و نه اخذ رأی استفاده کند. [۲] همچنین در قانون انتخابات مجلس شورا از «نوین‌سازی شیوه‌های اخذ رأی و شمارش آراء به‌منظور دقت، سلامت و نظارت بهتر در اخذ، شمارش و اعلام نتایج»[۳] یاد شده است. در قانون انتخابات ریاست جمهوری نیز پس از همه اصلاحات فقط بر این نکته تأکید شده که «تصـمیمات لازم جهـت حفظ نرم‌افزارها و سخت‌افزارها مشترکاً توسط شورای نگهبان و وزارت کشور اتخاذ مـی  شـود.» [۴]

به روشنی دیده می‌شود که هیچ‌کدام از قوانین موجود انتخاباتی ایران توجه جدی به موضوع انتخابات الکترونیک نکرده و سازوکار روشن و قابل تکیه‌ای که همه ابعاد اجرایی و مسائل حاشیه‌ای را روشن نماید، تدوین نشده است. در نبود چنین قانونی همه اقدامات به صورت سلیقه‌ای و تک موردی انجام می‌شود. بدیهی است که در نبود قانون مدون و منسجم ایرادات شورای نگهبان همچنان مسیر انجام درست انتخابات الکترونیک را مسدود می‌سازد. مدیران اجرایی پیش از هماهنگ‌سازی نظرات شورای نگهبان با خود باید مبانی قانونی انتخابات الکترونیک را یک‌بار به طور جامع بررسی و مرتفع سازند.

تجربیات جهانی انتخابات الکترونیک

از سال ۱۸۹۰ که «هرمان هولریث» [۵] با اختراع ماشین شمارش‌گر خود روند سرشماری در آمریکا را تسریع و کم‌هزینه کرد، استفاده از ابزارهای مختلف در انجام فرآیندهای سرشماری، گردآوری، و پردازش انبوه داده‌ها مورد توجه بوده است. ورود رایانه‌های شخصی به بازار که تقریباً همزمان با شکل‌گیری جمهوری اسلامی بود، نه تنها در انتخابات بلکه در کل در نظام اداری و اجرایی ایران چندان کارگشا نبوده است. ایران که تا سال ۱۳۹۲ برگزار کننده ۲۹ انتخابات بوده و دو مورد انتخابات دیگر را در سال جاری برگزار خواهد کرد، همچنان موفق به عبور از موانع به کارگیری درست و فراگیر رایانه در فرآیند انتخابات عمومی نشده است؛ این در حالی است که دستگاه‌های رأی‌گیری الکترونیک به‌طور گسترده در هند، برزیل، ونزوئلا، استونی مورد استفاده قرار گرفته است. انتخابات الکترونیک همچنین دارای سابقه اجرا در کشورهای استرالیا، بلژیک، کانادا، فرانسه، آلمان، ایرلند، ایتالیا، انگلستان، هلند، نروژ، پرو، رومانی، سوئیس، فیلیپین است.

آنچه که به‌طور کلی انتخابات الکترونیک نامیده می‌شود، در مجموع به چند روش انجام می‌شود:

۱-  کارت‌های منگنه [۶] شده

۲- برگه‌های علامت‌گذاری [۷] شده

۳- ایستگاه‌های رأی گیری [۸]

نتایج این نوع رأی‌گیری‌ها می‌تواند به یکی از روش‌های زیر منتقل می‌شود:

• خطوط تلفن
• شبکه اختصاصی رایانه‌ای
• اینترنت

نگاهی گذرا به سابقه انتخابات الکترونیک در سایر کشورها نشان می‌دهد که نگرانی‌های عمومی در مورد تغییر روش انتخابات فراگیر است و انجام موفق این فرآیند در هر کشور و منطقه پیچیدگی‌های خاصی را به همراه دارد.

هندوستان: انتخابات الکترونیک در هندوستان با استفاده از ایستگاه کاری [۹] ویژه‌ای که متناسب با قوانین انتخاباتی این کشور ساخته شده انجام می‌شود. نخستین نمونه از این ایستگاه‌ها در سال ۱۹۸۰ ساخته شده و در سال ۱۹۸۲ به کار گرفته شد. کمیسیون انتخابات این کشور از سال ۱۹۸۹ استفاده از این دستگاه را پذیرفت. به این ترتیب عملاً از سال ۱۹۹۹ بخشی از انتخابات عمومی با این دستگاه‌ها انجام شده و در انتخابات ۲۰۰۴ نیز تمام کار رأی‌گیری با این استفاده ایستگاه‌ها انجام شد.

 آمریکا: پس از عرضه سامانه‌های کارت‌های منگنه در سال ۱۹۶۰ تعدادی از ایالت‌ها تصمیم به استفاده از این کارت‌ها در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۱۹۶۴ گرفتند. این نخستین مورد استفاده از این روش در یک انتخابات عمومی بود.

برزیل: نیز یکی دیگر از کشورهایی است که از سال ۱۹۹۶ با برگزاری انتخابات شهرداری‌ها در ۵۰ شهر و آزمایش شیوه‌های اجرایی مصمم به انجام رأی‌گیری الکترونیک شد. سپس در سال ۲۰۰۰ ماشین رأی‌گیری ویژه این کشور تولید شده و از آن پس رأی‌گیری کاملاً الکترونیک انجام می‌شود. در سال ۲۰۱۰ رأی‌گیری انتخابات ریاست جمهوری این کشور با ۱۳۵ میلیون رأی دهنده با استفاده از این دستگاه‌ها انجام شده و نتایج به فاصله ۷۵ دقیقه اعلام گردید.

استرالیا: در استرالیا نخستین نمونه رأی‌گیری الکترونیک در سال ۲۰۰۱ در انتخابات مجلس این کشور در ۴ نقطه انجام شد. در سال ۲۰۰۷ نیز حدود ۳۰۰،۰۰۰ نفر از رأی‌دهندگان به صورت الکترونیک رأی دادند. پس از آن کمیسیون انتخابات تصمیم گرفت تا رأی‌گیری الکترونیک را به ۲۹ نقطه گسترش دهد. نیروهای ارتش این کشور در عراق، افغانستان، تیمور شرقی و جزیره سلیمان در سال ۲۰۰۷ از طریق شبکه اختصاصی دفاعی این کشور در انتخابات شرکت کردند.

 کانادا: در کانادا همچنان رأی‌گیری به‌صورت کاملاً الکترونیک انجام نمی‌شود اما از سال ۱۹۹۰ انتخابات شهرداری‌ها در برخی سطوح به‌صورت الکترونیک صورت می‌گیرد.

اتحادیه اروپا در سال ۲۰۰۰ طرحی را به‌عنوان رأی‌گیری سایبری [۱۰] به اجرا گذاشت. این طرح به‌صورت آزمایشی در سوئد، فرانسه، و آلمان انجام شد.

بلژیک: نیز از سال ۱۹۹۱ رأی‌گیری الکترونیک را آغاز کرد و از سال ۱۹۹۹ این روش به‌صورت گسترده برای انتخابات عمومی و انتخابات شهرداری‌ها مورد استفاده بوده است.

استونی: از سال ۲۰۰۵ انتخابات محلی را به‌صورت الکترونیک انجام داد. استونی نخستین کشوری است که به‌طور قانونی امکان شرکت در انتخابات به‌صورت الکترونیکی و توسط اینترنت را فراهم آورده است. در سال ۲۰۰۷ استونی نخستین انتخابات الکترونیکی این کشور و دنیا را انجام داد. در سال ۲۰۰۹ انتخابات شهرداری‌ها و در سال ۲۰۱۱ انتخابات مجلس و در سال ۲۰۱۴ انتخابات مربوط به پارلمان اروپا در این کشور با استفاده از اینترنت انجام شد.

فنلاند: در سال ۲۰۰۸ ایستگاه‌های رأی‌گیری الکترونیک در انتخابات شهرداری سه شهر فنلاند به‌کار گرفته شد.

فرانسه: در سال ۲۰۰۳ شهروندان فرانسوی ساکن آمریکا موفق به شرکت در انتخابات عمومی این کشور با استفاده از سامانه رأی‌گیری اینترنتی شدند. در سال ۲۰۰۷ با استفاده از ۷۵۰ ایستگاه کاری که مجهز به صفحات نمایش لمسی بود، و از طریق اینترنت رأی‌گیری امکان‌پذیر شد.

آلمان: از سال ۲۰۰۵ استفاده از تعداد ۲۰۰۰ ایستگاه رأی‌گیری الکترونیک در آلمان شروع شده و تعداد دو میلیون رأی دهنده با استفاده از این سامانه رأی خود را ثبت کردند. اما به دلیل نفوذ هکرها به این سیستم در سال ۲۰۰۶ تغییراتی در آن اعمال شده و در انتخابات شهرداری‌ها در همان سال به کار گرفته شد، گرچه در انتها یکی از شهرهای آلمان تصمیم به کنار گذاشتن این سامانه‌ها گرفت. تعدادی شکایت در دادگاه‌های آلمان مبنی بر ابهام در آراء ثبت شده منجر به ابراز تردید در استفاده گسترده از این دستگاه‌ها شد.

هلند: دولت این کشور از سال ۱۹۹۴ تمایل به استفاده از ایستگاه‌های رأی گیری را ابراز داشت. در سال ۲۰۰۴ نیز در جریان انتخابات پارلمان اروپا آن دسته از اتباع هلند که در خارج از این کشور بودند امکان شرکت در انتخابات با استفاده از اینترنت را یافتند. پس از این به ذلیل مخالفت‌های عمومی ناشی از عدم اطمینان به صحت کارکرد ایستگاه‌های رأی گیری، استفاده از این روش رأی‌گیری در هلند کنار گذاشته شد.

---

بخش اول: خودنمایی‌های فن‌آوری در انتخابات ایران

بخش دوم: طراحی نخستین شیوه رای‌گیری الکترونیک در ایران

بخش سوم: برگزاری انتخابات الکترونیک، همچنان ممنوع

---

پی‌نوشت‌ها:

[۱]  «قانون انتخابات باید اصلاح شود»، ۱۸ خرداد ۱۳۹۱، افکار نیوز

[۲] قانون انتخابات شوراها: ماده 17 مکرر – وزارت کشور می‌تواند با هماهنگی هیأت مرکزی نظارت برانتخابات، قرائت و شمارش آراء را در تمام یا تعدادی از حوزه‌های انتخابیه با استفاده از رایانه انجام دهد.

[۳]  قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی، ماده ۱۰- تبصره ۷- وزارت کشور موظف است ظرف شش ماه از زمان تصویب این قانون نسبت به نوین‌سازی شیوه‌های اخذ رأی و شمارش آراء به‌منظور دقت، سلامت و نظارت بهتر در اخذ، شمارش و اعلام نتایج و همین‌طور استانداردسازی صندوق‌های اخذ رأی در حدود اعتبارات مصوب و پس از تأیید شورای نگهبان اقدام نماید.

[۴] مـاده ۹  (الحـاقی ۱۷/۱/۱۳۷۲، اصـلاحی ۲۸/۲/۱۳۷۲) ــ چنانچـه در همـه یـا بعضـی از شهرستانهای یک استان شمارش آراء بـا دسـتگاه شمارشـگر صـورت پـذیرد سیسـتم کـامپیوتری انتخابات باید به نحوی طراحی و اجرا شود که دسترسی به نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای آن در کلیه مراحل انتخابات بدون حضور نمایندگان شورای نگهبان میسـر نباشـد. تصـمیمات لازم جهـت حفظ نرم‌افزارها و سخت‌افزارها مشترکاً توسط شورای نگهبان و وزارت کشور اتخاذ مـی  شـود و کلیه نسخه‌های نرم‌افزاری قبل از انتخابات به تأیید شورای نگهبـان رسـیده و مهـر و مـوم ( قفـل نرم افزاری) می‌شود تا در زمان مورد توافق با حضور نمایندگان شورای نگهبـان و وزارت کشـور روی سیستمهای کامپیوتری هر حوزه انتخاباتی نصب و راه‌اندازی گردد. هرگونـه تغییـر در نرم‌افزارها باید با اطلاع و تأیید شورای نگهبان انجام گیرد.

[۵] Herman Hollerith

[۶]  punched cards

[۷] optical scan voting systems

[۸]  direct-recording electronic voting systems (DRE)

[۹]  Electronic Voting Machines (EVM)

[۱۰] CyberVote

---

برای دسترسی به آرشیو بخش امن گذر اینجا را کلیک کنید.