طوفان عظیم شن هفته اخیر در سراسر خاورمیانه جان دستکم ۱۲ تن را گرفت. این طوفان دامن‌گیر هفت کشور خاورمیانه و به خصوص لبنان و سوریه شد.
به عقیده کارشناسان آب و هوا، طوفان مرگبار اخیر ارتباط معناداری با خشکسالی سال‌های اخیر در سوریه دارد؛ خشکسالی‌ای که یکی از عوامل تشدید جنگ داخلی در این کشور خوانده می‌شود. سوریه اکنون علاوه بر خشکسالی و جنگ با پدیده دیگری نیز مواجه شده است: طوفانهای شنی که بیش از یک میلیون سوری را وادار کرده زمین‌های کشاورزی خود را ترک کنند.
این طوفانهای خشن را «هابوبس» می‌نامند. طوفان‌هایی که از جنگ نیز قوی‌تریند. طوفانی‌هایی که عملیات هوایی ائتلاف ضد داعش را به طرز چشمگیری کاهش داده و به یک معنا جنگ تازه‌ای را به راه انداخته است. جنگ طبیعت؛ تاریخ طبیعی زوال.
هابوبس چیست؟
نام علمی طوفانهای شن و گرد و غبار با چنین ابعاد بزرگی «هابوبس» است که در زبان عربی «باد خشونت‌آمیز» معنا می‌دهد.
کن واترز، کارشناس هواشناسی از مؤسسه هواشناسی فونیکس آمریکا که درباره این پدیده مطالعه می‌کند، می‌گوید: «هابوبس‌ها می‌توانند در نقاط بسیاری از جهان گسترش یابند، هزاران کیلومتر را بپیمایند و پهنه‌ی اقیانوس‌ها را طی کنند.»
طوفانی که در حال حاضر سراسر خاورمیانه را در می‌نوردد به کاهش شدید در دید منجر شده و هزاران نفر از مردم عراق، سوریه، لبنان، مصر، اردن، اسرائیل و قبرس را به علت مشکلات تنفسی روانه بیمارستان کرده است. طوفان شن در سوریه باعث کاهش شدید حملات هوایی ائتلاف تحت رهبری آمریکا شد. تصور می‌شود منشأ این طوفان عراق و سوریه باشد.
آن طور که واترز می‌گوید، ایجاد اختلال در حمل و نقل و کیفیت هوا، دو نمونه از خطرناک‌ترین اثرات بالقوه این طوفان‌ها است.
اگرچه هواشناسان لبنانی این طوفان را در تاریخ اخیر لبنان «بی‌سابقه» عنوان کرده‌اند، اما در واقع طوفانهای شدید گرد و غبار در آنجا اصلاً پدیده نادری نیست. واترز می‌گوید هابوبس‌ها در شرایط گرم و خشک، مثل همان وضعی که اغلب کشورهای خاورمیانه در حال حاضر تجربه می‌کنند، امری است بسیار شایع.
کارشناسان آب و هوا دلیل گسترش این طوفان را «مجموعه‌ای از عوامل بسیار ساده» عنوان کرده‌اند. دو عامل عمده برای پاگرفتن چنین طوفانی، یکی وجود ذرات گرد و غبار و شن درسطح زمین است و دومی میزان کافی از باد پایدار برای حرکت این ذرات.
دانشمندان نسبت به حداقل سرعت لازم باد برای شکل‌گیری چنین طوفان‌هایی اطمینان ندارند. با این حال سرعت این بادها در خفیف‌ترین حالت حداقل۲۰ مایل یا ۳۲ کیلومتر تخمین زده می‌شود.
اما طوفان‌هایی با ابعاد بزرگتر مثل طوفانی که در هفته اخیر لبنان و سوریه را درنوردید، برای پیمودن مسافت‌های طولانی به بادهایی با سرعت بیشتر نیاز دارند. طوفان اخیر و طوفانی که در سال ۲۰۱۳ در این مناطق رخ داد، با سرعتی نزدیک به ۹۷ کیلومتر در ساعت می‌وزید.
رابطه خشکسالی و هابوبس‌ها
در غرب ایالات متحده آمریکا نیز طوفان شن در حوالی ماه ژوئن، یعنی زمانی که هوا رو به گرمی و خشکی می‌رود امری است رایج. در واقع دلیل این امر که طوفان‌ها در خشکسالی رخ می‌دهند، کاهش رطوبت خاک و از این رو کاهش وزن خاک است.
به گفته بسیاری از محققان بالارفتن دما در آینده‌ای نزدیک باعث ایجاد طوفانهای گرمسیری در مناطق حاشیه‌ای خلیج فارس می‌شود. در مطالعه‌ای که اخیراً گاردین منتشر کرد به طوفان‌هایی با ارتفاع بلند اشاره شده است که شهرهای دوبی و دوحه را درمی‌نوردد.
همچنین چندی پیش سازمان هواشناسی جهانی اعلام کرد که پدیده «ال نینو» امسال به احتمال زیاد یکی از قوی‌ترین سال‌های بروز آن از زمان ثبت رکوردها خواهد بود.
ال نینو، یکی از چرخه‌های مشهور آب و هوایی جهان است که هر ۲ تا ۷ سال یک‌بار باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب و هوای سراسر زمین می‌شود. از جمله این ناهنجاری‌ها می‌توان به سیلاب‌های ناگهانی، خشکسالی و قحطی اشاره کرد.
این پدیده می‌تواند الگوهای ثابت آب و هوایی در بخش‌های مختلف جهان را تغییر دهد و به خشکسالی شدید در بخش‌هایی از آسیا منجر شود. این تغییرات آب و هوایی در شرایطی رخ می‌دهد که گاه در بخش‌هایی از آفریقا به جاری‌شدن سیل‌های سنگین می‌انجامد.
بر این اساس شاید بتوان افزایش طوفانهای شن در خاورمیانه و کاهش دما و افزایش رطوبت در غرب اقیانوس آرام را به هم مرتبط دانست.
به علاوه فعالیت‌های انسانی آسیب‌زننده به خاک، از قبیل ساخت و ساز و مزارع کشاورزی بایر و رها‌شده نیز به شکل‌گیری چنین طوفان‌هایی با ابعاد وسیع کمک فراوانی می‌کنند.
خشکسالی و جنگ و قحطی به بارآمده در بخش‌هایی از خاورمیانه و به ویژه در منشأ طوفان اخیر یعنی سوریه، باعث شد که بسیاری از کشاورزان سوری (بیش از یک میلیون نفر) زمین‌های کشاورزی خود را رها کرده و به شهرها کوچ کنند.
در دهه ۱۹۳۰ (دهه‌ی معروف به دهه رکود اقتصادی) همین ناچیزبودن فعالیت‌های کشاورزی بود که با ایجاد شن‌های روان باعث طوفانهای مهیب شد؛ آیا اکنون همان وضع در حال تکرار است؟