عباس صداقت، رئیس اداره کنترل ایدز و بیماری‌های آمیزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور نسبت به «وقوع موج سوم ایدز» در کشور در اواخر دهه ۹۰ هشدار داده است.
به گفته این مسئول وزارت بهداشت، «اعتیاد تزریقی و استنشاقی، زندانیان دارای رفتارهای پرخطر جنسی و مقاربت جنسی میان جوانان» از عوامل افزایش شیوع ایدز در کشور هستند.
بیشتر بخوانید: وزارت بهداشت نسبت به موج سوم ایدز در ایران هشدار داد
بنا بر آمار رسمی، راه انتقال ایدز در ایران، ۴۵.۵ درصد از طریق اعتیاد، ۳۶ درصد از طریق رابطه جنسی و تنها ۲.۹ درصد از مادر به کودک است.
گسترش ایدز در ایران
سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۹ نسبت به گسترش تصاعدی شیوع ایدز در ایران هشدار داده بود. تا کنون ۲۸ هزار مورد اچ‌آی‌وی مثبت در کشور ثبت شده‌اند. وزارت بهداشت می‌گوید که تعداد واقعی مبتلایان به ایدز حدود ۱۰۰هزار نفر است. آمارهای غیررسمی اما از وجود دست‌کم ۱۲۰ هزار ناقل ویروس اچ‌آی‌وی در کشور خبر می‌دهند. به این ترتیب بین ۷۰ تا ۱۰۰ هزار نفر بدون این که بدانند، ناقل ویروس ایدز هستند.
پیش‌تر، علی‌اکبر سیاری، معاون بهداشت وزیر بهداشت، گفته بود که کودکان کار و خیابان، معتادان تزریقی و روابط جنسی پرخطر، «زنگ خطر» ایدز در کشور هستند.
دو سال قبل هم مینو محرز، رئیس مرکز تحقیقات ایدز بیمارستان امام خمینی، گفته بود که پنج درصد کودکان کار و خیابان گرفتار ویروس اچ‌آی‌وی هستند. به گفته او، بیشترین راه ابتلا به ایدز در میان این کودکان، تجاوز جنسی چه در بین دختران و چه در بین پسران بوده است. او اعتیاد گروه‌های سنی بالاتر در میان این کودکان را، از راه‌های دیگر انتقال ویروس اچ‌آی‌وی و ابتلا به ایدز برشمرده است.
کودکان کار و خیابان همچنین از طریق زباله‌های شهری در معرض بیماری ایدز و هپاتیت هستند. فعالان حقوق کودک بارها به شهرداری تهران و پیمانکاران وابسته هشدار داده‌اند که از کودکان برای تفکیک زباله استفاده نکنند یا دست‌کم دستکش در اختیار آن‌ها بگذارند.
توفیق دولت و جامعه مدنی در کنترل موج اول و دوم ایدز
در سال ۱۳۶۶ اولین مورد ایدز در ایران از طریق واردات خون‌های آلوده از فرانسه ثبت شد. فرآورده‌های خونی وارد شده از فرانسه برای بیماران هموفیلی، موج اول شیوع اچ‌آی‌وی/ ایدز در ایران بود.
آن‌چه موج دوم ایدز در ایران نامیده می‌شود، شیوع ویروس اچ‌آی‌وی از طریق اعتیاد تزریقی است. در نیمه دوم دهه ۷۰ خورشیدی، حضور گسترده معتادان تزریقی در زندان‌ها و حاشیه شهرها و دسترسی نداشتن آن‌ها به سرنگ و سوزن سالم، به معنی استفاده چندباره از سرنگ‌های آلوده و انتقال و شیوع تصاعدی این ویروس بود.
پس از شیوع گسترده ویروس از این طریق، دولت ایران اقدام به توزیع سوزن و سرنگ استریل در میان معتادان کرد، ممنوعیت توزیع تیغ یک‌بارمصرف در زندان‌ها لغو شد و دستگاه‌های خودپرداز سرنگ و کاندوم در سطح شهرهای بزرگ نصب شد.
پس از آن اما کارشناسان در خصوص موج بعدی ایدز هشدار دادند. آن‌ها می‌گفتند که افراد آلوده، از جمله معتادان تزریقی، ویروس را به همسران -و دیگر شریکان جنسی خود- منتقل خواهند کردند.
با وجود پیش‌بینی این مساله، معتادان تزریقی مبتلا به ویروس و رفتارهای جنسی پرخطر معتادان تزریقی آلوده، کار را به آن‌جا کشاند که در سال ۹۲، ۳۰ درصد اتنقال ویروس اچ‌آی‌وی از طریق رابطه جنسی ثبت شد.
مجید رضازاده، رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور، در سال ۹۲ گفته بود: «موج دوم انتقال اچ‌آی‌وی با جدی گرفتن برنامه‌های کاهش آسیب در کشور و نیز ارائه سرنگ و سوزن و فعالیت جدی “مراکز ترک اعتیاد گذری”، DIC، کنترل شد.»
فعالیت‌های دولت و سازمان‌های مردم‌نهاد در دهه ۸۰ که به کنترل بیماری ایدز و جلوگیری از شیوع آن انجامید و جایزه «روبان قرمز» سازمان ملل -مربوط به پیشگیری از ایدز- نصیب ایران شد.
سردرگمی متولیان میان موج‌های سوم و چهارم
دو سال پیش از هشدار رئیس اداره کنترل ایدز در خصوص بازگشت موج دوم و وقوع موج سوم ایدز، رئیس مرکز توسعه پیشگیری سازمان بهزیستی کشور گفته بود: «مراکز DIC در کشور خلوت شده، تزریق در بین معتادان افزایش یافته و مصرف هروئین به دلایل متعددی بازگشت یافته است. به همین دلیل امکان بازگشت موج دوم انتقال ویروس اچ‌آی‌وی از طریق تزریق وجود دارد.»
به گفته این مقام مسئول سازمان بهزیستی، موج سوم انتقال ایدز ناشی از برقراری روابط جنسی در سطح کشور وجود داشته است: «نتوانسته‌ایم در زمینه پیشگیری و مقابله با موج سوم انتقال این ویروس موفق باشیم. بنابراین در صورت بازگشت موج دوم انتقال ویروس، این موج در کنار موج سوم قرار گرفته و شاهد پدید آمدن موج چهارم انتقال ایدز در کشور خواهیم بود.»
اعتیاد تزریقی و اچ‌آی‌وی
نه در مورد تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در ایران و نه تعداد معتادان تزریقی آمار دقیقی در دست نیست.
احتمال ابتلا به ویروس اچ‌آی‌وی با مصرف مواد مخدر رابطه مستقیم دارد. معتادان تزریقی، از سوزن و سرنگ مشترک استفاده می‌کنند. معتادانی که مخدرهای محرک و عصبی مصرف می‌کنند، کنترل رفتار خود را به واسطه محرک‌ها از دست می‌دهند و دست به رفتارهای پرخطر خصوصا جنسی می‌زنند.
اعتیاد تزریقی، به دلیل کم‌هزینه‌تر بودن، در بین لایه‌های محروم‌تر جامعه رواج بیشتری دارد. همچنین بخش زیادی از زنان مصرف‌کننده مواد مخدر، برای تامین هزینه زندگی و مصرف مواد، به کارگری جنسی روی می‌آورند که امکان ابتلا به بیماری را افزایش می‌دهد.
موج افزایش ایدز با گرانی شیشه
روزنامه شرق در روزهای گذشته خبر از افزایش هشت برابری قیمت شیشه داد. بنا بر گزارش‌ها، قیمت هر گرم شیشه که پیش از این با ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان در دسترس بود، حالا به ۷۰ تا ۱۰۰ هزار تومان رسیده است. مسئولان این افزایش قیمت را به‌خاطر توفیق سیاست‌های خود در جلوگیری از وارادات مواد اولیه تهیه شیشه می‌دانند.
گرانی و کم‌یاب شدن شیشه احتمالا باعث افزایش مصرف تزریقی آن و همچنین افزایش تزریق هروئین خواهد شد. به گفته فرید براتی‌سده، مدیرکل سابق درمان اعتیاد سازمان بهزیستی، «بخشی از معتادان به شیشه که مرفه‌ترند به مصرف حشیش و گل روی می‌آورند. گروه دیگر از معتادان از مصرف کشیدنی به تزریق شیشه روی می‌آورند. به این ترتیب با مصرف مقدار کمتری از مواد می‌توانند به حالت نشئگی برسند.»
از زمان گران شدن شیشه، در سه استان گزارش‌هایی از افزایش تزریق شیشه به سازمان بهزیستی رسیده است: گلستان، لرستان و تهران.
همچنین عباس دیلمی‌زاده، مدیرعامل جمعیت خیریه “تولد دوباره”، گفته است: «با افزایش قیمت شیشه قطعا بخشی از مصرف‌کنندگان دائمی آن به‌خصوص بی‌بضاعت‌ها که در طبقه‌بندی معتادان خیابانی می‌گنجند و در پاتوق‌ها هستند، به سمت هروئین و چندمصرفی سوق داده می‌شوند. شکل تزریقی مصرف مواد افزایش می‌یابد و این یعنی گسترش الگوهای پرخطر مصرف مواد و افزایش تزریق مشترک.»
افزایش تزریق، خودبه‌خود به معنی افزایش چندمصرفی، استفاده چندباره از یک سرنگ و به دنبال آن افزایش انتقال بیماری‌های عفونی، از جمله ایدز است. گرانی شیشه، بیش و پیش از همه گریبان معتادان فرودست و محروم، از جمله کارتن‌خواب‌ها را خواهد گرفت. کارتن‌خواب‌ها و معتادانی که از نظر اقتصادی کم‌بضاعت‌تر هستند، رفتارهای پرخطر -از جمله جنسی- بیشتری دارند و به انتقال ویروس اچ‌آی‌وی کمک خواهند کرد.
همچنین سیاست‌های جمع‌آوری معتادان خیابانی و کارتن‌خواب‌ها، باعث شده محل تجمع این افراد بیش از پیش زیرزمینی شود و به این ترتیب امکان رسیدگی به آن‌ها و توزیع سورنگ استریل کمتر شده است.
کم شدن توجه‌ها به گسترش ایدز
در حالی که در سال‌های گذشته دولت ایران در کنترل ایدز موفق بوده است، کارشناسان می‌گویند که در سال‌های اخیر حساسیت نهادهای دولتی نسبت به گسترش شیوع ویروس اچ‌آی‌وی کم شده است.
در سه سال اخیر، بودجه مراکز «کاهش آسیب معتادان تزریقی» کم و حتی قطع شده و به دلیل اجرای طرح موسوم به ماده ۱۶ مبنی بر جمع‌آوری معتادان تزریقی از سطح شهرها، مراجعه آن‌ها به این مراکز کمتر شده است.
همچنین در سال ۹۳ دفتر ایدز سازمان ملل به دلایل نامعلوم بودجه سازمان بهزیستی ایران را قطع کرده که همین امر باعث تامین نشدن منابع مالی مراکز کاهش آسیب شده است.
علاوه بر این‌ها کمیته ایدز سازمان بهزیستی هم در دفتر اعتیاد این سازمان ادغام و در واقع منحل شده است.
به گفته مدیرعامل یک جمعیت خیریه ترک اعتیاد یکی از مشکلات کنترل اچ‌آی‌وی، بی‌توجهی دولت و مردم به برنامه‌های کاهش آسیب است.
مددکار یکی از مراکز ترک اعتیاد تهران هم به رادیو زمانه می‌گوید: «توزیع سرنگ و سوزن استریل دیگر مثل گذشته در پاتوق‌های تزریقی‌ها و زندان‌ها صورت نمی‌گیرد. وضعیت بد اقتصادی در سال‌های اخیر هم میزان تزریق را افزایش داده و هم استفاده چندباره از سرنگ را.»
به گفته این مددکار، خلاف سال‌های گذشته که کنترل بیماری‌های عفونی از جمله ایدز در میان معتادان در راس برنامه‌های وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی بود، این موضوع هم‌اکنون دیگر در این نهادهای دولتی اولویت ندارد.
این مددکار می‌گوید که راه جلوگیری از شیوع اچ‌آی‌وی در میان تزریقی‌ها، جز توزیع سوزن و سرنگ در پاتوق‌ها برای جلوگیری از تزریق مشترک نیست: «در قدم بعدی باید ساعات حضور معتادان در مراکز DIC را افزایش داد.»
به گفته این مددکار، «مردم خواستار منع معتادان تزریقی از حضور در سطح شهر هستند. مسئولان اما به جای به‌وجودآوردن اماکن امن برای آن‌ها، بیشتر باعث می‌شوند تزریقی‌ها زیرزمینی‌تر شوند. رفتارهای پرخطر در پاتوق‌های زیرزمینی خیلی بیشتر است و عملا امکان نظارت و دسترسی به آن‌ها وجود ندارد.»
کارگران جنسی، دیگر گروهی هستند که همه شرایط انتقال ویروس را یک‌جا دارند. محرومیت اقتصادی، بخشی از معتادان زن را به سوءمصرف مواد مخدر سوق می‌دهد. این گروه برای تامین هزینه‌های خود، ممکن است به هر نوع رفتار پرخطری دست بزنند. ارتباط جنسی با افراد متعددی که خود رفتارهای پرخطر جنسی و احتمالا اعتیاد دارند، آن‌ها را به یکی از ناقلان اصلی ویروس تبدیل کرده است.
از طرفی در تمام سال‌های حکومت روحانیون بر کشور، رویکرد دولت ایران نسبت به کارگران جنسی (تن‌فروشان) چیزی جز انکار و تقبیح نبوده است که باعث می‌شود آن‌ها نه به رسمیت شناخته شوند و نه امکانات و آموزش برای کاهش رفتارهای پرخطر در اختیار آن‌ها قرار بگیرد.
رابطه جنسی به عامل اصلی تبدیل خواهد شد؟
مینا محرز، رئیس مرکز ایدز ایران، معتقد است آمار رسمی انتقال ایدز از طریق جنسی درست نیست. او می‌گوید که ۹۰ درصد بیمارانش از طریق رابطه جنسی مبتلا شده‌اند.
به گزارش سازمان ملل متحد، بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۳، وضعیت گسترش ایدز در جهان ۳۳ درصد کاهش یافته، در حالی که در ایران در ده سال گذشته شیوع ایدز سیر تصاعدی داشته است.
محرز می‌گوید: «در صورت آموزش و فرهنگ‌سازی و توجه به رویکرد اجتماعی مبارزه با مواد مخدر، آمار ابتلا به ایدز و اعتیاد تا بیش از ۵۰ درصد کاهش می‌یابد.»
یک آسیب‌شناس مسائل اجتماعی در ایران که مایل به ذکر نامش نیست هم به رادیو زمانه می‌گوید: «به تناسب کاهش یافتن سن رابطه جنسی و اعتیاد، باید سن آگاهی‌رسانی در مورد ایدز را هم کاهش داد. زمانی در دبیرستان‌ها و حتی مدارس راهنمایی جزوه‌های پیشگیری از ایدز توزیع می‌شد، اما دولت قبلی با رویکردی ایدئولوژیک، تمام این برنامه‌های فرهنگی را متوقف کرد.»
به گفته او با توجه به ثابت بودن نسبی تعداد معتادان تزریقی در کشور، به زودی رابطه جنسی در رأس راه‌های شیوع ایدز قرار خواهد گرفت. بنابراین می‌توان با به رسمیت شناختن کارگران جنسی و آموزش راه‌های کاهش رفتارهای پرخطر به آنان، جلوی شیوع تصاعدی اچ‌آی‌وی را گرفت: «همچنین به جای انکار پدیده‌هایی چون “ازدواج سفید” و رابطه جنسی در سن پایین، باید به نوجوانان راه جلوگیری از انتقال ایدز از طریق جنسی را آموزش داد.»
به گفته این آسیب‌شناس مسائل اجتماعی، برای مقابله با این وضعیت، هیچ راهی جز رویکرد فرهنگی به ایدز وجود ندارد. او می‌گوید: «در صورت تداوم رویکرد ایدئولوژیک فعلی یا حتی برخورد صرفا بهداشتی و پزشکی، آغاز موج چهارم شیوع اچ‌آی‌وی، قطعی است.»