در ایران از هر سه نفر شاغل، یک نفر اعتیاد دارد.
این گفته حمیدرضا طاهری، مدرس مرکز ملی اعتیاد ایران است. این آمار توسط نهادهای دولتی نیز تایید شده است و به این ترتیب و به عبارت دیگر، یک چهارم کارگران در ایران معتاد هستند.
به گفته این مدرس مرکز اعتیاد، در کشورهایی که آمار اعتیاد بالاست از هر ۱۰ کارگر فقط یک کارگر دچار سوء مصرف مواد مخدر است. چه عواملی گرایش کارگران را به اعتیاد تشدید می‌کند و چرا این آمار در ایران نسبت به سایر کشورها بالاست؟
حالا شیوع سوء مصرف مواد مخدر در بین کارگران، بر معضلات آن‌ها از جمله بیکاری، دستمزد پایین، قراردهای سفید امضا و موقت و عدم وجود امنیت شغلی اضافه شده است.
اعتیاد در ایران، از گذشته تا امروز
پیشینه مصرف مواد مخدر در ایران طولانی است. بر اساس پژوهشی که مهدی اختر محققی، در کتاب جامعه‌شناسی اعتیاد ارائه کرده است، در گذشته مصرف تریاک و مواد مخدر در میان رجال و بزرگان برای تسکین دردها رواج داشت اما با کشت وسیع خشخاش قبل از مشروطیت، محصول تریاک ایران در سال ۱۲۸۱ هجری شمسی، به ۱۲ میلیون کیلو رسید.
با پیروزی انقلاب و با وجود قوانین سخت‌گیرانه قضایی در مورد مصرف و توزیع مواد مخدر، سهم ایران از مصرف این مواد در سطح جهان نه تنها کاهش نیافت بلکه نسبت به دوران قبل از انقلاب که برای معتادان کارت مصرف در نظر گرفته شده بود، افزایش هم پیدا کرد.
در سال ۱۳۸۰ بیش از ۵۴ درصد کشفیات مواد مخدر مربوط به ایران بود که به عنوان انبار ۷۶ درصد تریاک، ۱۹ درصد هرویین و مرفین و پنج درصد حشیش جهان معرفی شد.
عباس صلاحی، عضو هیات رییسه کمیسیون اجتماعی مجلس در گفت‌وگو با خبرگزاری‌های داخلی در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۳۹۳، در مقابل این پرسش خبرنگاران که آیا مصرف مواد مخدر در میان دانش‌آموزان شیوع پیدا کرده است، گفت: «در کاهش سن اعتیاد و افزایش تمایل قشر جوان و نوجوان به مصرف مواد مخدر آن هم از نوع صنعتی شکی نیست.»
گزارش‌های مختلفی هم در مورد شیوع اعتیاد در بین زنان و کودکان منتشر شده است که از آمار بالای اعتیاد در میان قشرهای مختلف اجتماعی و رده‌های سنی و جنسیتی حکایت دارد.
اگر چه انگیزه‌ها در گرایش به مصرف مواد مخدر ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد، اما شیوع گسترده آن در یک طبقه یا قشر اجتماعی خاص، ریشه‌ها را از انگیزه‌های فردی فراتر می‌برد.
آمارهای ارائه شده از طرف ستاد مبارزه با مواد مخدر در ایران حاکی از آن است که حدود دو میلیون معتاد در ایران وجود دارد که از این لحاظ، ایران در رده بالای جدول کشورهای مصرف کننده مواد مخدر قرار می‌گیرد.
کارگران حدود ۷۰۰ هزار نفر از جمعیت معتاد در ایران را تشکیل می‌دهند. مرگ‌های ناشی از مصرف مواد مخدر دومین علت مرگ بعد از تصادفات در ایران است. به گفته وزیر کشور در خرداد ماه ۱۳۹۳ روزانه ۹ نفر در ایران جان خود را به خاطر مواد مخدر از دست داده‌اند.
شرایط دشوار کار و گرایش بیش‌تر به مصرف مواد مخدر
علی شفیعی، عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران به سایت فرارو گفته است: «رکود اقتصادی و رونق اقتصادی هر دو می‌توانند در مصرف مواد مخدر موثر باشند. در دورانی، جامعه ما در حال طی کردن دورانی از رشد شتابان اقتصادی بود. در آن دوران نیاز به نیروی کار مستمر و در دسترس سبب می‌شد که تعداد قابل توجهی از افراد برای بالارفتن کارآیی‌شان به مصرف مواد مخدر روی بیاورند؛ هرچند این کارآیی کوتاه‌مدت بود. در دورانی که جامعه در رکود اقتصادی باشد هم فقر و شرایط بد اقتصادی و روانی بر افزایش مصرف موادمخدر موثرند.»
ابراهیم، ۲۷ سال دارد و کارگر معدن است. او ازدواج کرده و ۲ فرزند دارد. از ۱۹ سالگی در اعماق زمین، زغال سنگ استخراج می‌کند. ابراهیم روزانه ۱۲ ساعت در معدن کار می‌کند و در پایان ماه حقوق کمی دریافت می‌کند، حقوقی که به گفته خودش با تاخیر چند ماهه پرداخت می‌شود.
ابراهیم از ۲۲ سالگی مواد مخدر صنعتی مصرف می‌کند و ادعا می‌کند که مصرف این مواد توان روحی‌اش را برای تحمل شرایط سخت کار در معدن بالا می‌برد. او در پاسخ به این سوال زمانه که چرا با آغاز کار در معدن شروع به مصرف مواد مخدر کرده است، میگوید: «شما تاکنون به معدن زغال سنگ آمده‌اید؟ تا به حال این تجربه را داشته‌اید که ساعت‌ها در عمق چند صد متری زمین به سر ببرید؟ این زندگی من از ۱۹ سالگی است و شما نمی‌توانید از من بپرسید چرا معتاد شده‌ام.»
این کارگر معدن در پاسخ به این سوال که چرا سایر کارگران معدن معتاد نمی‌شوند میگوید: «دسترسی ما به مواد مخدر سریع‌تر از آن است که شما فکرش را بکنید. اگر کارگری هم معتاد نمی‌شود به این دلیل است که چند ماهی در معدن می‌ماند و کار می‌کند و نمی‌تواند شرایط سخت کار را بپذیرد و می‌رود. کارگران با‌سابقه هم بعد از مدتی به هزار مرض گرفتار می‌شوند و اگر مصرف نمی‌کنند شاید دلایل خاص خود را دارند. اما فقط می‌توانم این را بگویم که من [در مصرف] تنها نیستم.»
حسن ۴۷ ساله هم کارگر معدن زغال سنگ است و در همان معدنی کار می‌کند که ابراهیم در آن مشغول به کار است. او تقاضای بازنشستگی داده اما هنوز با بازنشستگی‌اش موافقت نشده است. حسن میگوید که در طول ۱۸ سالی که در معدن زغال سنگ کار کرده است به مواد مخدر نزدیک نشده، اما معتقد است که به دلیل شرایط دشوار کار در معدن، روز به روز به آمار کارگران معتاد افزوده می‌شود.
او با بیان اینکه کارفرما از اعتیاد برخی کارگران آگاه است و اقدامی در این زمینه انجام نمی‌دهد، به رادیو زمانه میگوید: «کار در معادن زغال سنگ به صورت متناوب در طول سال انجام نمی‌شود و شش یا هفت ماه به دارازا می‌انجامد. دستمزد پرداختی هم به کارگران منظم نیست و با چند ماه تاخیر پرداخت می‌شود. به همین دلیل کارفرما ترجیح می‌دهد حرفی نزند و مقابله‌ای نکند. کارگر چند ماه مفت و مجانی برایش کار می‌کند و بعد از چند ماه هم معلوم نیست که دستمزدش پرداخت می‌شود یا نه. کارفرما به این سود فکر می‌کند.»
با وجود این صحبت‌ها اما تاکنون آمار مشخصی از طرف نهادهای رسمی و دولتی در مورد میزان کارگران معتاد در معادن منتشر نشده است.
۲۰ درصد کارگران صنعتی اعتیاد دارند
در فروردین ماه ۱۳۹۴، قائم مقام دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر از اعتیاد ۲۰ درصد از کارگران و فعالان حوزه صنعت خبر داد.
طرح شیوع‌شناسی مواد مخدر که با همکاری وزارت تعاون، رفاه و کار اجتماعی و ستاد مبارزه با مواد مخدر از سال گذشته آغاز شده و هنوز هم به اتمام نرسیده است، تحقیقات خود را از کارگران صنعتی اصفهان آغاز کرد. میزان شیوع اعتیاد در کارگران صنعتی اصفهان به میزان ۲۵ درصد اعلام شد و در برخی از مراکز صنعتی به ۳۰ درصد هم رسید.
لطف‌الله، کارگر کارخانه فولاد در اصفهان، ۵۲ سال دارد. او هفت سال است از همسرش جدا شده و دور از خانواده و فرزندانش زندگی می‌کند. این کارگر کارخانه فولاد ۱۷ سال است که به تریاک اعتیاد دارد و ۲۳ سال است که در مراکز صنعتی اصفهان مشغول به کار است. لطف‌الله معتقد است که عوامل فرهنگی هم در اعتیاد دخیل هستند و این مساله را مربوط به کل جامعه می‌داند. او در این‌باره میگوید: «در استان‌های مرکزی ایران مصرف تریاک خارج از عرف نیست. معتاد بودن من ربطی به اشتغالم در کارخانه فولاد ندارد. من اولین بار ۱۶ سالم بود که در حضور پدرم تریاک مصرف کردم. کسی هم اعتراضی نداشت. عموهایم هم مصرف می‌کردند.»
او با همه‌گیر خواندن اعتیاد در ایران میگوید: «در میان پزشکان و رانندگان هم معتاد زیاد است. نمی‌توان فقط این مساله را به کارگران محدود کرد. یک گرم تریاک با هزینه زیادی تامین می‌شود، اما مواد مخدر صنعتی مثل نقل و نبات ریخته و فراوان است. تهیه این مواد ارزان است و هزینه‌ای هم ندارد. من در همین شهرک صنعتی ده‌ها پخش‌کننده مواد مخدر را می‌شناسم که راست راست راه می‌روند و کسی کاری به آن‌ها ندارد.»
بنا بر گزارش‌های سازمان بهزیستی ایران، مصرف مواد مخدر علاوه بر مراکز صنعتی اصفهان، در عسلویه نیز شایع است. منطقه ویژه اقتصادی عسلویه، هزاران کارگر را در خود جای داده است و این کارگران در کمپ‌های مختلف مستقر شده‌اند.
رضا.ف، ۳۴ ساله، از یکی از استان‌های شمالی ایران برای آرماتوربندی به عسلویه آمده است. او مصرف مواد مخدر را در کمپ‌های کارگری عسلویه بی‌رویه می‌داند و میگوید: «با یک گردش شبانه در این کمپ‌ها هم می‌توانید خرید و فروش مواد مخدر را ببینید و هم مصرف آن را نظاره‌گر باشید.»
این کارگر عسلویه میگوید که هیچ‌گونه برنامه‌ای از طرف دولت برای سامان‌دهی این کمپ‌ها صورت نگرفته است: «مسئولان شرکت‌های پیمانکاری و کارفرماهای دولتی به خوبی از این وضع آگاه هستند و هیچ مقابله‌ای هم با پخش‌کنندگان مواد مخدر نمی‌کنند. من یک بار با چشمان خودم دیدم که یکی از این توزیع‌کنندگان با گزارش کارگران دستگیر شد و چند روز بعد همان شخص در کمپ مجاور به توزیع مشغول شد.»
زندانیانی که به جرم قاچاق مواد مخدر به اعدام محکوم می‌شوند بیش‌ترین آمار اعدامی‌های ایران را به خود اختصاص داده‌اند. با وجود تمام قوانین سخت‌گیرانه دولت‌ها در ایران اما روند مصرف و توزیع مواد مخدر متوقف نشده است. شرایط سخت کار، تورم و رکود اقتصادی که بر زندگی کارگران حاکم است، از عوامل سوق دهنده آن‌ها به سوی مصرف مواد مخدر است. امری که به نظر می‌رسد به دلیل دسترسی آسان به مواد مخدر برای افراد مصرف‌کننده، ساده‌تر از آن‌چه تصور می‌شود، اتفاق می‌افتد.