آسیب به حریم تخت جمشید بر اثر حفاری چاه‌های آب

سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران از آسیب‌های زیست محیطی به حریم مجموعه تخت جمشید در استان فارس اظهار نگرانی کرده است.

محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی این سازمان روز ۱۶ اردیبهشت ۹۴ با اعلام این خبر به خبرگزاری ایلنا گفت در دشت مرودشت که جزو حریم محوطه باستانی تخت جمشید به شمار می‌آید حفاری گسترده چاه‌های آب باعث بروز مشکلاتی شده است.

با این حال به گفته طالبیان، وضعیت تخت جمشید نسبت به بناهای اصفهان بهتر است و حریم تخت جمشید بهتر حفظ شده است.

به گفته معاون سازمان میراث فرهنگی، در اصفهان به دلیل نشست زمین و پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی مشکلات زیادی برای بناهای تاریخی و حریم آن‌ها ایجاد شده است.

حفاری‌ چاه‌های مجاز و غیر مجاز از جمله مسائلی است که پهنه‌هایی گسترده در دشت‌ها و اراضی طبیعی ایران را به خطر انداخته است. حفر چاه‌ها بدون توجه به ظرفیت سفره‌های آب زیر زمینی باعث استخراج بیش از حد آب از این منابع می‌شود. این پدیده باعث فرونشستن زمین و به وجود آمدن فروچاله‌های بزرگ و ترک خوردن اراضی و دشت‌ها می‌شود. به این ترتیب از یک سو کشاورزی و فعالیت‌‌های دیگر غیر ممکن شده و از طرف دیگر بناها و تاسیسات موجود در این مناطق در معرض خطر قرار می‌گیرند.

«فرونشستن یک میلیون هکتار زمین در ایران»

بنابر برآوردهای سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیز داری، حدود یک میلیون هکتار از عرصه‌ها و اراضی طبیعی در ایران به دلیل برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و خالی شدن آبخوان‌ها دچار فرونشست شده است.

در اسفند ماه ۱۳۹۲، خداکرم جلالی رییس سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیز داری کشور با اعلام این آمار، فرونشستن زمین در ایران را نتیجه مدیریت غلط منابع آبی و حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز دانست و گفت:« وقتی بی‌هیچ ضابطه و معیاری چاه عمیق و نیمه‌عمیق حفر می‌شود تا کشاورزی ناپایدار توسعه یابد، آبخوان‌ها خالی می‌شود، سطح آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود و در نتیجه ۲۳۰ دشت حاصلخیز کشور دچار بحران جدی می‌شود».

در سال ۱۳۸۷ نیز انتشار نتایج مطالعات دانشگاه پتسدام و مرکز تحقیقات زمین شناسی آلمان، GFZ  نشان داد استفاده و برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی باعث شده تا در سه دهه گذشته سطح این منابع در ایران در حدود پانزده متر کاهش پیدا کند. این امر سبب فرونشست زمین در بخش‌های وسیعی مانند دشت‌های پسته کاری در اطراف رفسنجان، دشت ورامین و مناطق مرکزی ایران شده است.

این مطالعات با استفاده از تحلیل تصاویر ماهواره‌ای در مرکز زمین‌شناسی آلمان صورت گرفت. فرونشست زمین علاوه بر تهدید اراضی کشاورزی باعث خساراتی در مناطق مسکونی و صنعتی نیز شده است.

بیشتر بخوانید: تخریب خاک در ایران: گزارش یک کشتار پیش پا افتاده

پایین رفتن مدام سطح آبخوان‌ها باعث پوک و خالی شدن لایه‌های زیرین زمین شده است. به این ترتیب ساختمان‌ها و تاسیسات زیربنایی که در این مناطق ساخته شده‌اند نیز به شدت آسیب‌پذیر می‌شوند و با خطر نشست رو به رو هستند. مطابق تحقیقات جدید زمین‌شناسی، در پانزده سال اخیر در ایران، هرسال چیزی نزدیک به نیم متر از سطح سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها کاسته شده است.

اطلاعات ماهواره‌ای مشخص کرده‌اند که در فاصله سال‌های ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۱، یعنی به مدت سی سال، سطح سفره‌های آب زیرزمینی در حدود ۱۵ متر پایین رفته‌اند. در برخی مناطق این میزان تا حدود پنجاه سانتیمتر در سال بوده است.

حرکت شکاف‌ها به سمت تخت جمشید و نقش رستم

از سال ۱۳۹۰ شکاف‌هایی در اطراف محوطه باستانی تخت جمشید و همچنین مجموعه نقش رستم مشاهده شدند.

فاصله بسیار نزدیک این شکاف‌ها به ویژه به مجموعه نقش رستم باعث نگرانی حفاظت‌گران میراث فرهنگی شد. در نقش رستم این شکاف‌ها به پنج متری صخره‌هایی رسیدند که آرامگاه‌های پادشاهان هخامنشی در دل آن‌ها جای گرفته است.

زمین‌شناسان در آذرماه همان سال اعلام کردند این شکاف‌ها یک گسیختگی است که قبلاً وجود نداشته و باید جدی گرفته شود زیرا این شکاف‌ها به افزایش فرو رفتن آب‌های جاری و تداوم انحلال سنگ‌های زیرین منجر می‌شود که در صورت انحلال بیشتر سنگ‌های زیرین، سطح زمین در این بخش دچار نشست و فروریزی می‌شود.

آرامگاه‌های داریوش، خشایارشا، اردشیر اول و اردشیر دوم  پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته تاجگذاری اردشیر بابکان و چند نقش‌برجسته دیگر ساسانی، بنایی موسوم به کعبه زرتشت و نقش‌برجسته ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان همگی در نقش رستم قرار دارد.

اداره کل میراث فرهنگی استان فارس در همان سال اعلام کرد ایجاد شکاف‌ها به دلیل پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است. به گفته این سازمان دشت مرودشت چند سال است که دچار خشکسالی شده و چاه‌هایی هم که زده شده، باعث تشدید خشکسالی می‌شود و به همین دلیل سطح آب‌های زیرزمینی در دشت مرودشت به شدت پایین رفته است.

با گسترش شکاف‌ها در اطراف تخت جمشید و نقش رستم، ستاد بحرانی در سال ۱۳۹۱ در استانداری فارس برای بررسی این موضوع تشکیل شد. با این‌حال این ستاد و کارشناسان عضو آن نتوانستند به نتیجه قطعی در مورد علت بروز این شکاف‌ها دست یابند و راه حلی برای حفاظت از تخت جمشید و نقش رستم ارائه کنند. در حالی که برخی از زمین‌شناسان دلیل این پدیده را برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی می‌دانستند گروهی دیگر این امکان را رد کردند.

فعال شدن گسل‌ها یا برداشت بی‌رویه آب؟

در تیرماه سال ۱۳۹۳ سیاوش بهروز، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس، به خبرگزاری ایرنا گفت که علت های متفاوتی برای بروز شکاف در اطراف تخت جمشید ذکر شده است که فعالیت‌های تکتونیکی و افت سطح آب از جمله آن‌هاست. به گفته بهروز عوامل وقوع فرونشست، متعدد است و بدون مطالعات لازم نمی توان با قاطعیت، برداشت آب را تنها علت فرونشست دانست.

با این‌حال به گفته او نیز از آن‌جا که افت سطح ایستابی می‌تواند موجب ایجاد فرونشست در دشت های مستعد شود بنابراین کنترل بهره برداری می تواند موجب پیشگیری از فرونشست و یا حداقل تعدیل آن شود.

عبدالمجید اسدی، دکترای زلزله شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد واحد شیراز نیز در همان زمان به خبرگزاری مهر گفت دو عامل در ایجاد فرونشست تاثیر دارد. یکی از این عوامل مهم از دست رفتن آب های زیرزمینی به دلیل برداشت های بی رویه است. دلیل دیگر البته می‌تواند افت سطح ایستایی بر اثر فعال شدن گسل باشد که این گسل باعث تخلیه آب و در نهایت پدیده فرونشست می‌شود.

اما عزت الله رییسی، پژوهشگر، زمین شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز، معتقد است افت شدید سطح آب زیرزمینی (حدود ۱۰ تا ۱۵ متر)، بروز خشکسالی شدید طی این سال‌ها و همچنین مساعد بودن آبخوان برای نشست ( وجود لایه های ریزدانه رسی) موجب شد تا نشست حاصله در محوطه نقش رستم مشاهده شود.

طی سال‌های مذکور در محدوده تخت جمشید نشستی رخ نداد، اما افت سطح آب زیرزمینی بالاخره اثر خود را در سال ۹۱ نشان داد به طوری که در فاصله ۲۰۰ متری از صفه اصلی تخت جمشید نیز شکافی موازی با صفه به طول ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر، عرض یک متر و عمق حداکثر یک متر نمایان شد. شکافی که می‌تواند در صورت گسترده شدن بسیار خطرناک باشد.

رییسی معتقد است ضروری است هرچه سریع‌تر نسبت به برگرداندن سطح سفره آب‌های زیرزمینی اقدام شود در غیر این صورت ادامه این روند می تواند مشکل ساز شود و عظیم ترین بنای سنگی ایران را با تهدید روبه رو کند.

در هر حال مجموع عوامل نشان می دهد شکاف‌های خطرناک دو اثر جهانی ایران یعنی تخت جمشید و نقش رستم را به شدت تهدید می‌کنند اما تاکنون راه حلی برای مهار این پدیده یا حداقل آمادگی برای مواجه شدن با تخریب‌های احتمالی پیشنهاد نشده است.

پیشنهاد بودجه ۴۰ میلیارد تومانی برای تخت جمشید

محمد حسن طالبیان در مورد حفاظت از تخت جمشید به ایلنا گفته است این سازمان درخواست یک بودجه ۴۰ میلیارد تومانی برای دو سال برای تخت جمشید کرده است اما هنوز مشخص نیست چه میزان از این بودجه درخواستی به تخت جمشید اختصاص پیدا کند.

طالبیان گفته است حسن روحانی، رییس جمهور ایران، در بازدید اخیر خود از مجموعه تخت جمشید بر تقویت و پشتیبانی برنامه‌های حفاری، کار پژوهشی و حفاظت تاکید کرده است.

روحانی که برای سفر استانی به شیراز سفر کرده بود روز ۱۰ اردیبهشت ۹۴ از این محوطه باستانی بازدید کرد.

طالبیان در آذرماه ۱۳۹۳ نیز گفته بود سازمان میراث فرهنگی به سازمان برنامه و بودجه درخواست بودجه ۱۰ میلیارد تومانی و اضطراری برای رسیدگی به بناهای در معرض خطر داده است تا اگر سقفی در بنایی فرو می‌ریزد و یا اتفاقی می‌افتد که به بودجه مرمتی فوری نیاز دارد، معطل موافقت نامه‌ها و کارهای دیگر نشویم چرا که این کارها باید از قبل پیش‌بینی شود.

بیشتر بخوانید:  درخواست ۱۰ میلیاردی سازمان میراث فرهنگی، انتقاد مجلس از تعلل میراث