از ماه ژوئن سال ۲۰۱۴ تا به حال، درگیری‌ها در منطقه جدایی‌طلبان در غرب اوکراین بالا گرفته و بر اساس آخرین گزارش سازمان ملل متحد، در این درگیری‌ها حدود پنج هزار نفر جان خود را از دست دادهاند. از منطقه جنگ‌زده دونتسک این روزها تصاویر ضد و نقیض زیادی دریافت می‌شود. گاه صحبت از آتش‌بس است و گاه از افزایش تعداد کشته شدگان در محل. دسترسی به منطقه درگیری نیز کار آسانی نیست. دولت اوکراین بر اساس این ادعا که دولت روسیه به جدایی‌خواهان روس‌زبان اوکراین کمک‌های نظامی می‌رساند، تمام راه‌های دسترسی به این منطقه را بسته است.
در این شرایط مردم محلی و آن‌هایی که نتوانسته‌اند محل را ترک کنند در چه حال به سر می‌برند؟ مواد خوراکی و لباس گرم خود را در ماه‌های سرد زمستان چگونه تهیه می‌کنند؟ چگونه بین تیراندازی‌های شبانه‌روز، زندگی روزمره خود را می‌گذرانند؟
اینها پرسش‌هایی‌ست که با شهیده یعقوب (تولاگانوا)، روزنامه‌نگار روس‌زبان که تازه به این ناحیه سفر کرده در میان گذاشته‌ایم.
شهیده، تهیه‌کننده برنامه تلویزیونی “نستایشی وریمیا” (Nastoyashee Vremya)، در بخش روسی رادیو اروپای آزاد است و از معدود روزنامه‌نگاران خارجی‌ست که توانسته مجوز ورود به محل درگیری‌های دونتسک را به دست بیاورد.
او که پیشتر برای بی‌بی‌سی کار می‌کرده، دو فیلم مستند هم ساخته است. یکی «گذرنامه‌های تقلبی من» My Fake Passports و دیگری «چگونه می‌شود یک انقلاب را برنامه ریزی کرد».
در فیلم مستند اول شهیده موفق می‌شود در برابر دوربین گذرنامه جعلی بیست کشور اروپایی را به دست بیاورد و با استفاده از آن‌ها وارد خاک کشورهای اروپایی شود. این فیلم مستند او به عنوان بهترین فیلم مستند تحقیقاتی در بریتانیا شناخته شده است.
فیلم مستند دوم هم درباره انقلاب نارنجی گرجستان است و برنده جایزه جشنواره فیلم مستند برلین.
صحبت‌های شهیده یعقوب را از اینجا بشنوید
رادیو زمانه: خانم شهیده! چه چیزهایی در طول سفر خود به دونتسک دیدید که معمولاً در رسانه‌های خارجی نمایش داده نمی‌شوند؟
شهیده یعقوب: آن‌چه من در چشمان مردم محلی دیدم، ناامیدی کامل و بی‌تفاوتی بود. صدای تیر و تفنگ از هر سو مدام شنیده می‌شود و آن‌ها دیگر به آن عادت کرده‌اند. مردم زیر تیر و حمله‌های هوایی به کارهای معمولی خود مشغولند و در سر کوچه‌ها، جاروهای دست‌ساخت و کالاهای دست‌بافت خود را می‌فروشند. سرویس بچه‌های مدرسه هم فعال است. حمل و نقل هم فعال است، اما آن‌چه که ما در اخبار بین‌المللی نمی‌بینیم، فعالیت شبانه‌روز مهمان‌خانه‌های سه-چهار ستاره است جوری که انگار هیچ جنگ و تیراندازی نیست. با وجود مقررات حکومت نظامی شبانه، شهر زنده و پر از آدم است و مردم محلی به بار نشینیهای همیشگی خود مشغولند. اما اگر از مرکز شهر خارج بشوید، می‌بینید که هیچ بنای سالمی نمانده و همه شیشه‌ها و پنجره‌ها بر اثر تیراندازی‌ها ریخته‌اند. خلاصه تصویر کلی ولایت دونتسک و روستاهای اطراف آن شبیه به تصاویر جنگ جهانی دوم است. مردم پای پیاده برای پیدا کردن غذا مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند. آن‌هایی که خودرو دارند هر چه گیر می‌آورند در خودروهای خود جا میدهند و می‌روند تا جان سالم به در ببرند.
رادیو زمانه: مهمان‌خانه‌هایی که اشاره کردید به چه کسانی خدمات میدهند؟
شهیده یعقوب: در شهر تعداد خارجیان زیاد است. اینها نمایندگان سازمان ملل متحد، سازمان امنیت و همکاری اروپا و صلیب سرخ، پزشکان بدون مرز و تعداد زیادی خبرنگار خارجی هستند. به غیر از اینها خارجی دیگر در دونتسک به چشم من نیامد.
رادیو زمانه: در یکی از گزارش‌های تصویری خود از دونتسک زیرزمینی را نمایش می‌دهید که تعدادی از پیرزنان محلی آنجا پنهان شده‌اند. آن‌ها در سرما و بدون مواد خوراکی و لباس مناسب، در سخت‌ترین شرایط به سر می‌برند. این تنها مورد این‌چنینی بود که در دونتسک دیدید یا باز هم مواردی مثل این وجود داشت؟
شهیده یعقوب: در واقع پس از آن گزارش وضعیت وخیم‌تر شد چون آن گزارش در شروع سفر من فیلمبرداری شده بود که به اصطلاح آتش‌بس بود اما در واقعیت از چپ و راست تیراندازی می‌شنیدیم. تعداد افراد بی‌خانمان به مراتب افزایش یافته است و زیرزمین خانه‌ها پر شده است. متأسفانه اما همه خانه‌ها هم زیرزمین ندارند. مردم تا ده دوازده ساعت در این زیرزمین‌ها منتظر آرام شدن اوضاع می‌مانند تا بتوانند بیرون بیایند و مواد غذایی و هیزم پیدا کنند. در یکی از این روستاها، روستای ایلینوفکا، سه روز بدون توقف تیراندازی می‌کردند و مردم تمام مدت در زیرزمین‌ها ماندند. به من گفتند در این روستا هنوز حدود هزار نفر باقی مانده‌اند و محل را ترک نکرده‌اند. پرسیدم کجا هستند؟ گفتند سه روز است از زیرزمین بیرون نیامده‌اند. تنها ساکنانی را که در خیابان‌های این روستا دیدم، آن‌هایی بودند که همان روز خانه‌هاشان هدف حمله هوایی قرار گرفته بود و ناچار بیرون آماده بودند تا آوارها را جابه‌جا کنند. در کل در این روستا نه آب بود و نه محلی برای تهیه مواد غذایی. واقعاً تعجب می‌کنم که چه طور می‌شود در چنین شرایطی زنده ماند.
رادیو زمانه: از کمک‌های بین‌المللی برایمان بگویید. چه کسانی کمک می‌کنند؟
شهیده یعقوب: کمک‌ها همه وارداتی هستند و از طریق داوطلبانی که متأسفانه تعداد آن‌ها بعد از توقف آتش‌بس کاهش یافته است. یکی از دلایل کاهش کمک‌های بشردوستانه، قانون دریافت مجوز است که دولت اوکراین برای وارد شدن به دونتسک و مناطق اطراف آن مقرر کرده است. تنها محل دریافت این مجوز در یک مرکز دولتی‌ست که سه ساعت از شهر دونتسک فاصله دارد. مشکل اما تنها رسیدن به آنجا نیست بلکه بعد از تهیه تمام مدارک مورد نیاز، باید دو هفته منتظر دریافت مجوز بمانید. متأسفانه این نوع برخورد دولت باعث شده که میزان کمک‌های بشردوستانه به مردم محلی به شدت کاهش یابد. واقعاً جای تأسف است چون مردم تنها از طریق همین کمک‌های بشردوستانه زندگی می‌کنند. من خودم با چشم خودم دیدم که چه طور مردم محلی داوطلبانه آرد، نان و برنج تهیه می‌کردند. آن‌ها هیچ چیزی ندارند و مغازه‌ای هم باز نیست.
رادیو زمانه: یعنی هیچ مغازه‌ای باز نیست؟
شهیده یعقوب: در ده آودیوکا که بودم و همین‌طور از دیگر روستاهای اطراف دونتسک که دیدن کردم، به غیر از یکی دو کیوسک آبجو فروشی هیچ فروشگاهی کار نمی‌کرد. یک روز هم که وارد یک بازار محلی شدیم، خمپاره‌ای روی آن بازار افتاد و آنجا هم از کار بازماند.
رادیو زمانه: حمله‌هایی که می‌گویید از کدام سمت بودند؟ چه کسی به چه کسی شلیک می‌کند؟
شهیده یعقوب: سوال جالبی‌ست. واقعاً معلوم نیست چه کسی به چه کسی تیر می‌اندازد. نیروهای جنگی اوکراین در چندین نقطه مختلف شهر قرار دارند و روشن نیست که به کدام سمت حمله می‌کند. متأسفانه مردم غیر‌نظامی میان این حمله‌های مسلحانه گیر افتاده‌اند و هر دو طرف هم در محله‌های مسکونی مستقر می‌شوند و به یکدیگر حمله می‌کنند. به همین دلیل است که تعداد قربانیان و خسارات زیاد است. اما اینکه مثلاً در این لحظه چه کسی به چه کسی حمله می‌کند را نمی‌شود دقیق معلوم کرد. هر دو طرف به سلاح‌های مشابهی مثل خمپاره‌انداز و شبیه اینها مسلح هستند. هر اسلحه‌ای که دل‌تان بخواهد آنجا پیدا می‌شود.
رادیو زمانه: تعداد کشته‌شدگان را آیا می‌شود حدس زد که تا به حال چه قدر بوده است؟
شهیده یعقوب: بر اساس آخرین آمار سازمان ملل متحد از شروع درگیری‌ها در تابستان تا به حال حدود پنج هزار نفر کشته شده‌اند که به خودی خود بسیار زیاد است، اما من فکر می‌کنم تعداد کشته‌شدگان از این هم بیشتر باشد چون هر دو سردخانه شهر پر است از کشته‌شدگانی که چون هویت‌شان تأیید نشده، هنوز ثبت نشده‌اند. تعداد بی‌نام و نشان‌ها و گمشدگان نیز زیاد است. افراد زیادی را هم بدون تأیید هویت به خاک سپرده‌اند که اگر همه اینها را در نظر بگیریم، تعداد قربانیان احتمالاً دو برابر خواهد شد.
رادیو زمانه: شما از افرادی گفتید که بین درگیری‌ها در زیرزمین‌ها مانده‌اند. چرا محل درگیری‌ها تا به حال تخلیه نشده است؟ چرا مردم محل را ترک نمی‌کنند؟
شهیده یعقوب: دقیقاً همین سوال را خود من در اولین روزی که وارد دونتسک شدم از مردم محلی پرسیدم. آن‌ها می‌گفتند کسی چنین پیشنهادی بهشان نداده است. آن‌ها که نوانسته‌اند، با هر وسیله‌ای که در اختیار داشته‌اند محل را ترک کرده‌اند. اما این کار آسان نیست و همه هم وسیله ندارند.
اما حدود یک هفته پیش به فکر کسی رسیده بود که برای این کار اتوبوس تهیه کنند و شروع کرده بودند به فروش بلیت برای تخلیه محل. اما همه مردم که جایی برای رفتن ندارند. خیلی‌ها ترجیح دادهاند در همان جا که هستند بمانند. این اقدام هم این‌قدر دیر صورت گرفته که دیگر هیچ اتوبوسی نمی‌تواند وارد محل بشود. باید خیلی خیلی زودتر از اینها به فکر تخلیه محل می‌بودند. به غیر از این هیچ سازمانی تا به حال به فکر تخلیه کردن محل نبوده و به نظر من این یک رسوایی تمام عیار است. چنین نمونه‌هایی زیادند. شهرک‌های اطراف فرودگاه مدام زیر رگبار گلوله قرار دارند و افراد زیادی را دیدم که سوار خودروها شده بودند و نمی‌دانستند کجا باید پناه ببرند. تنها چیزی که به ذهن‌شان رسیده بود این بود که سوار یک وسیله نقلیه‌ای بشوند و محل را ترک کنند. همه ترسیده بودند. تمام بدن‌شان می‌لرزید. چشمان‌شان وحشت‌زده بود. اینها واقعاً باورکردنی نیست!
رادیو زمانه: تا جایی که می‌دانیم در مناطق جنگ‌زده، سازمان‌های بین‌المللی برای مردم محلی اردوگاه‌های موقت پناهندگی تهیه می‌کنند. به نظر می‌رسد که برای مردم دونتسک و اطراف آن چنین تدارکی دیده نشده است. چرا؟
شهیده یعقوب: از یکی از نمایندگان سازمان ملل متحد در یک صحبت غیرکاری و اتفاقی همین را پرسیدم. پاسخ او این بود که برای دسترسی به مناطق جنگی دونتسک نیاز به موافقت دولت اوکراین دارند که تا به حال هیچ موافقتی با ورود سازمان‌های بین‌المللی به منطقه نشده است. در داخل اوکراین محل‌هایی در نظر گرفته شده که مردم مناطق جنگ‌زده می‌توانند مراجعه کنند و آنجا پناه یابند اما این که سازمان های بین‌المللی در محل باشند، نه! این امکان وجود ندارد. تنها سازمان‌هایی که در منطقه دونباس حضور دارند صلیب سرخ است و پزشکان بدون مرز که واقعاً تمام تلاش خود را می‌کنند که به مجروحان کمک‌های اولیه برسانند.
رادیو زمانه: مردم عادی چه می‌گویند؟ تصور و چشم‌اتداز آن‌ها از آینده نزدیک چیست؟
شهیده یعقوب: با آن‌هایی که صحبت کردیم هیچ تصویر و تصوری از آینده نداشتند. تنها خواهان متوقف شدن درگیری هستند که بتوانند به خانه‌هایشان برگردند. اما بسیاری دیگر خانه‌ای هم ندارند و هیچ‌کس نمی‌تواند به آن‌ها بگوید که خرابه‌هاشان را چه کسی آباد خواهد کرد و خسارات‌ها را که خواهد پرداخت. مردم بی سرپناه هستند و امکان سفر به کشورهای همسایه را هم ندارند. آن‌هایی که توانسته‌اند، تا به حال یا به روسیه رفته‌اند یا به هر جایی که قوم و خویشی داشته‌اند. آن‌ها هم که مانده‌اند، هیچ کمکی دریافت نمی‌کنند.
رادیو زمانه: برنامه دارید که دوباره به دونتسک سفر کنید؟
شهیده یعقوب: بله! هر چه‌قدر تعداد روزنامه‌نگاران در محل بیشتر باشد، همان قدر اطلاعات بی‌طرفانه‌تر و تصویری روشن‌تر به دست جهانیان می‌رسد. حضور ما بسیار مهم است. برای مثال وقتی ما شروع کردیم به طرح مسأله کمک‌های بشردوستانه، دولت اوکراین کارهایی انجام داد که به نفع مردم در مناطق جنگ‌زده شد. حضور ما بسیار مهم است و می‌توانیم آن تصویر وحشتناک را برای دیگران نیز آشکار کنیم. تصویری مشابه جنگ جهانی دوم که از هر طرف تیراندازی ادامه دارد و مردم عادی با کیسه‌هایی در دست به دنبال پیدا کردن غذا از این خیابان به آن خیابان سرگردان می‌گردند.
رادیو زمانه: نظر شما درباره اخباری که از دونتسک در رسانه‌های بین‌المللی منتشر می‌شود چیست؟ این اخبار تا چه حد به آن تصویر دست اولی که شما دارید نزدیک هستند؟
شهیده یعقوب: ببینید رسانه‌های اروپایی تا حد امکان تلاش می‌کنند اطلاعات بی‌طرفانه بدهند اما مشکل این‌جاست که روزنامه‌نگاران خارجی به منابع اطلاعات دسترسی ندارند. درها تنها برای روزنامه‌نگاران روسیه باز است و آن‌ها در همه‌جا حضور دارند. روزنامه‌نگاران خارجی نیاز به پارتی‌بازی‌های سیاسی با مقامات محلی دارند که دولت هم علاقه زیادی به حضور بیشتر رسانه‌های غربی ندارد. اما روزنامه‌نگاران روس بدون هیچ ممانعتی در محل حضور دارند و اطلاعات آن‌ها به هر حال دست اول است. آن‌ها به همه مقام‌های محلی یا مقامات محل درگیری دسترسی دارند. این‌جاست که دست ما بسته است و برای همین بسیار مهم است که آنجا باشیم.