ماجرای فیلترینگ نرم‌افزارهای پیام‌رسان که از ابتدا به‌منزله یک موضوع امنیتی تلقی شده و به‌عنوان مسئله‌ای فرهنگی بر انجام آن اصرار می‌شد، به ناگاه متوقف گردید.
پس از طرح لزوم پرهیز از محدودسازی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در جریان انتخابات ریاست جمهوری، حسن روحانی و وزرایش همواره در این زمینه مورد سؤال و مواخذه بوده‌اند. انتظارات برآورده نشده رأی‌دهنگان و اعتراضات جناح‌های سیاسی مخالف وی، موضوع فیلترینگ را به یک آوردگاه سیاسی برای جناح‌های مختلف تبدیل کرد.
با همه اینها، تردیدی نیست که اجرا نشدن دستور دادستانی پس توافق ناگهانی قوه مجریه و قضاییه برای توقف فیلترینگ نرم‌افزارهای پیام‌رسان [۱]؛ ناشی از محدودیت‌های فنی و اجرایی است.
اجرای فیلترینگ هوشمند اینترنت نیازمند پردازش و جداسازی همه محتویات منتشرشده در این محیط‌ها اعم از متن، تصویر، فیلم و صدا است.
در پس فضاسازی‌های تبلیغاتی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات مبنی بر لزوم تغییر شیوه فیلترینگ از روش مسدودسازی کامل به مسدودسازی گزینشی، پروژه‌هایی در حال طراحی و اجرا بوده که تاکنون انتظارات مجریان را برآورده نکرده است. نخستین نتیجه این فضاسازی ایجاد شرایطی است که انجام فیلترینگ به روش سابق را تقریباً غیرممکن و از نظر سیاسی اجتماعی پرهزینه می‌کند.
اما ناتوانی طراحان پروژه‌های فیلترینگ در اجرای گسترده آن، شرایط را برای دولتمردان مدعی این پروژه‌ها نیز دشوارتر کرد.
اجرای فیلترینگ هوشمند نیازمند پردازش و جداسازی همه محتویات منتشرشده در این محیط‌ها اعم از متن، تصویر، فیلم و صدا است. بر اساس فرمول مورد نظر قوه قضاییه و شورای عالی فضای مجازی، هر نوع محتوای مخالف جمهوری اسلامی، و انواع محتواهای غیراخلاقی (با ملاحظات سخت‌گیرانه‌ای که حتی تصاویر کاترین اشتون در نشست‌های سیاسی را هم غیراخلاقی و دست‌کاری در آن را ضروری می‌داند) بایستی فیلتر شود. در نوع این نگاه حتی نمایش محتویات مورد استفاده جامعه پزشکی در فضای مجازی هم باید صرفاً در اختیار همین افراد قرار گرفته و کاربران جوان‌تر امکان دسترسی به آن را نداشته باشند. [۲]
فیلترینگ هوشمند چیست؟
برنامه‌ریزی، تأمین نیازمندی‌ها، پیادهسازی و پیشبرد الگوریتم‌های فیلترینگ هوشمند خارج از توان فعلی سیستم‌های نظارتی در نظام جمهوری اسلامی ایران است.
طرح فیلترینگ هوشمند شامل مجموعه اقداماتی است که در چند حوزه زیر انجام می‌شود:
۱- شناسایی کاربران و محدودسازی دسترسی آنها بر اساس سن، جنس، و نوع کاربری؛
۲- تشخیص سایت‌های مخرب و مسدودسازی کامل دسترسی به آنها؛
۳- تشخیص ارجاعات (لینک) از داخل هر متن و سایت فرعی به سایت‌ها و منابعی که در فهرست سیاه قرار دارند و مسدود کردن آن بخش‌ها؛
۴- تفکیک متون حاوی عبارات و کلمات حساس امنیتی و اخلاقی (رهبر، ولی فقیه، سپاه پاسداران، اختلاس،… سکس،…) و مسدود کردن آن بخش‌ها؛
۵- تشخیص و مسدودسازی نمایش تصاویر و فیلم حاوی موضوعات امنیتی و اخلاقی موردنظر جمهوری اسلامی (مفاهیم مرتبط با جنسیت، سکس، گرایش‌های جنسی …)؛
۶- تشخیص محتوای فایل‌های صدا که حاوی گفت‌وگوهایی با محوریت کلمات کلیدی حساس امنیتی و اخلاقی هستند و مسدود کردن دسترسی به آن بخش‌ها.
اجرای هر کدام از این فعالیت‌ها نیازمند طراحی الگوریتم‌ها، پیادهسازی، تأمین سخت‌افزار، و هدایت همه ارتباطات اینترنتی از مسیر سامانه نهایی فیلترینگ است. جدول زیر وضعیت کلی عملی شدن بخش‌های مختلف این طرح را نشان می‌دهد.
| فعالیت | نمونه خارجی موفق | سابقه اجرا در ایران | بستر سخت افزاری | انتظار موفقیت بر اساس توان فنی و اجرایی حاکمیت |
| شناسایی کاربران و محدودسازی دسترسی آنها بر اساس سن، جنس، و نوع کاربری | دارد | دارد | موجود است | ندارد با مقاومت عمومی و مخالفت شرکت‌های خدمات‌دهنده بخش خصوصی مواجه است |
| تشخیص سایت‌های مخرب و مسدودسازی کامل دسترسی به آنها | دارد | دارد | موجود است | نسبی ناموفق در مواجهه با انواع فیلترشکن و وی‌پی‌ان |
| تشخیص ارجاعات (لینک) از داخل هر متن و سایت فرعی به سایت‌ها و منابعی که در فهرست سیاه قرار دارند و مسدودکردن آن بخش‌ها | دارد | دارد | موجود است | نسبی ناموفق در مواجهه با انواع فیلترشکن و وی‌پی‌ان |
| تفکیک متون حاوی عبارات و کلمات حساس امنیتی و اخلاقی | دارد | در مورد پیامک موبایل اجرا شده | فراهم نیست | نسبی |
| تشخیص و مسدود تصاویر و فیلم حاوی موضوعات امنیتی، اخلاقی | مختص شبکه‌های محدود | ندارد | فراهم نیست | ندارد |
| تشخیص محتوای فایل‌های صدا حاوی گفت‌وگوهایی با محوریت کلمات کلیدی حساس امنیتی و اخلاقی | مختص شبکه‌های محدود | ندارد | فراهم نیست | ندارد |
فیلترینگ هوشمند؛ ناممکن
مدارک و سوابق موجود حاکی است که فیلترینگ متون و پیامک‌ها نیز تا این زمان با تکیه بر امکانات خریداری‌شده از شرکت‌های چینی، شرکت زیمنس آلمان و چند شرکت آمریکایی به مرحله عمل رسیده است. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در ماه‌های اخیر با تکیه بر قراردادهای بزرگی که با برخی دانشگاه‌ها و تعدادی از شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران منعقد کرده است، خود را برای ورود به این کارزار آماده ساخته بود.
اجرای آزمایشی فیلترینگ هوشمند برای پردازش و تفکیک متون، منجر به کاهش شدید سرعت اینترنت از نیمه آذر ماه شد و با افزایش اعتراضات کاربران، این بخش فعلاً منحل گشت.
پیادهسازی این نوع الگوریتم‌ها برای گسترده کاربری اینترنت در محدوده کشور فرآیند پیچیده و سختی است که برنامه‌ریزی، تأمین نیازمندی‌ها، و مدیریت پیشبرد آن خارج از توان فعلی سیستم‌های نظارتی در نظام جمهوری اسلامی ایران است. همچنان که اجرای آزمایشی بخش نخست این پروژه، که برای پردازش و تفکیک متون است، منجر به کاهش شدید سرعت اینترنت از نیمه آذر ماه شده و با افزایش اعتراضات کاربران، این بخش فعلاً تعطیل گردیده است.
از طرفی پیش‌ازاین نیز هزینه‌های هنگفت تأمین نرم‌افزار و سخت‌افزارهای فیلترینگ عمومی با استفاده از نرم‌افزارهای فیلترشکن که در دسترس عموم قرار دارد، بی‌اثر شد. این دغدغه باعث شده که هزینه‌های ناشی از منابع و اعتبار اجتماعی لازم برای اجرای این نوع طرح‌ها بیش از منافع آن باشد.
همچنین هر اقدام موفق در حوزه اینترنت الزاماً قابل تعمیم به حوزه تلفن‌های هوشمند نیست. به همین دلیل است که در هفته‌های اخیر بر ادامه فیلترینگ کلی سایت‌هایی چون فیس‌بوک و توییتر تأکید شده [۳] و در مورد نرم‌افزارهای پیام‌رسان نیز پس از سکوت طولانی، از توافق بر سر توقف فیلترینگ صحبت می‌شود.
اجرای سخت‌گیرانه یا همراه با مسامحه خواسته ارکان مختلف سیستم‌های نظارتی جمهوری اسلامی برای سانسور اینترنت و نرم‌افزارهای پیام‌رسان تلفن‌های هوشمند که در قالب طرح فیلترینگ هوشمند دنبال می‌شود، به دلایل فنی، مالی، و توان مدیریتی این سیستم‌ها ممکن نیست؛ همه ادعاهای مطرح‌شده مبتنی بر عناوین آرمان‌هایی است که در بندهای قراردادهای پژوهشی به برخی دانشگاه‌ها سپرده شده است اما عملی شدن این آرزوها نه تابع عجله مدیران اجرایی است و نه بخشنامه‌های قوه قضاییه.
پانویس:
[۱] «دولت و قوه قضاییه: شبکه‌های اجتماعی موبایلی فعلاً فیلتر نمی‌شوند»، ۲۲ دی ماه ۹۳، خبرگزاری مهر، خبرگزاری ایتنا.
[۲] «روش فعلی فیلترینگ یک سایت را خوب یا بد می‌داند و قابلیت تفکیک محتواها مثلاً محتوای پزشکی از محتوای غیراخلاقی را ندارد. درحالی‌که نیاز جامعه تخصصی هم باید تأمین شود اما نیازی نیست کودک ۱۲ساله هم به آن دسترسی داشته باشد. اجرایی شدن درست فیلترینگ به اراده جدی نیاز دارد و باید بتوانیم محتواهای مضر را از محتوای سالم تفکیک کنیم. اسلام هم می‌گوید دنبال علم نافع بروید و از هر عملی که به ورطه نابودی می‌کشاند، دوری کنید.»، ۲۲ دی ماه ۹۳، رضا تقی‌پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت احمدی نژاد و رئیس کنونی مرکز تحقیقات وب، مصاحبه با ایتنا.
[۳] فیلترینگ هوشمند به معنی رفع فیلتر فیس‌بوک و یوتیوب نیست، ۶ دی ماه ۹۳، خبرگزاری فارس.