کتاب؛ کاغذی یا الکترونیکی؟  

از سال ۲۰۰۸ که کتاب‌‌خوان‌های الکترونیکی راه خود را به بازار کتاب باز کردند، دیگر پرسش پیشِ ‌روی خوانندگان به این که چه بخوانند محدود نمی‌شود. این‌که چگونه بخوانند نیز خود به معضلی بدل شده: روی کاغذ، تبلت، ای‌بوک، یا تلفن؟ طرفداران هر کدام، عقاید کم‌وبیش راسخی برای ترجیح هر یک از آن‌ها دارند؛ ولی واقعا از میان کتاب‌های کاغذی یا الکترونیکی کدام یک برای فعالیت ذهن ما مفیدترند؟

به موازات گسترش دامنه‌ نفوذ کتاب‌های الکترونیکی، تعداد پژوهش‌های انجام گرفته در مورد کیفیت این نوع مطالعه و مزایا یا کاستی‌های آن نسبت به کتاب‌های کاغذی نیز افزایش یافته‌ چرا که توفیق این نوع کتاب‌ها هر چند در همه جا یکسان نیست و رشد منظمی را نیز نشان نمی‌دهد، اما واقعیتی است که کمتر کسی آن را انکار می‌کند.

بیشترین موفقیت ثبت‌شده برای کتاب‌های الکترونیکی در کشورهای انگلیسی‌زبان به‌ویژه ایالات متحده و بریتانیا دیده می‌شود. این موضوع با افزایش فروش ابزارهای خواندن این نوع کتاب‌ها در ارتباط است: اگر در سال ۲۰۱۰ در ایالات متحده به سختی می‌شد کسانی را یافت که دارای کتابخوان الکترونیکی باشند، در سال ۲۰۱۴ نیمی از مردم کشور به آن مجهز بودند.

از طرف دیگر فراوانی عناوین انگلیسیِ در دسترس و نیز قیمت‌های به نسبت پایین‌تر، از جمله دلایل افزایش قابل توجه محبوبیت این کتاب‌ها در میان کتاب‌خوان‌های این دو کشور هستند. در سال ۲۰۱۳، بنا به آمار نیلسن، یک کتاب از چهار کتاب فروخته شده در بریتانیا، الکترونیکی بوده است در حالی که سال پیش از آن، یعنی ۲۰۱۲، این نسبت یک به پنج بود. ناشران معتقدند که کتاب‌های الکترونیکی حتی در کشوری مثل فرانسه که در آن شروع درخشانی نداشتند، تا سال ۲۰۲۰ بیش از ۱۵ درصد بازار کتاب را از آن خود خواهند کرد.

کتاب‌ الکترونیکی و شکست انحصار

در مورد گستره‌ نفوذ کتاب‌های الکترونیکی در ایران اما آمار و ارقامی در دست نیست. قطعا تعداد تبلت‌ها و اسمارت‌فون‌ها در این کشور کم نیستند اما این‌که تا چه میزان برای کتا‌بخوانی مورد استفاده قرار می‌گیرند، جای پرسش دارد. نداشتن ارتباط بانکی با خارج از ایران و نیز تحریم‌ها حتی دست آن‌هایی را که دارای حساب‌های بانکی در خارج از کشور هستند، برای خرید کتاب از آمازون و اپل می‌بندد.

با این حال ایرانیان، به‌ویژه آن‌ها که با کارهای پژوهشی سر و کار دارند، بیکار ننشسته‌اند: آن‌ها یا از کسان خود که خارج از کشور سکونت دارند می‌خواهند مقالات مورد نیازشان را برایشان بخرند، یا به سایت‌هایی که در ایران برای این خریدها سفارش می‌گیرند رجوع می‌کنند و مقاله، کتاب یا حتی کتابخوان مورد نیاز خود را سفارش می‌دهند. مسوولان این سایت‌ها هم از قرار پول را توسط صرافی‌ها به خارج منتقل و سفارش را فراهم می‌کنند.

البته همه این سایت‌ها مطمئن نیستند و کارمزد به‌نسبت بالایی هم طلب می‌کنند. این‌ها توضیحاتی است که یک کاربر آگاهِ ساکن مشهد در اختیار زمانه قرار می‌دهد و به دیگر کاربران نیز توصیه می‌کند پیش از هر گونه سفارشی، از قابل اعتماد بودن سایت مورد نظرشان مطمئن شوند. البته نباید این نکته را نادیده گرفت که تعداد زیادی از منابع، به‌رایگان در جمع کتاب‌های الکترونیکی موجودند و کتابخوان‌های علاقه‌مند ساکن ایران، خصوصا آن‌ها که به زبان‌های خارجی تسلط دارند، می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند.

کوچک اما سمی

جمع و جور بودن و حمل و انتقال ساده این‌گونه کتاب‌ها استدلال پایه‌ای بسیاری از کسانی است که این نوع خواندن را برتر می‌شمارند. سروش، جوان ۳۰ ساله تهرانی که از ترجیحش در مطالعه برای کتاب‌‌های الکترونیکی می‌گوید، در توضیحاتش این نکته را یادآوری می‌کند که: «کتاب کاغذی جا می‌خواهد، کتابخانه می‌خواهد»، در حالی که این مشکل در این‌گونه کتاب‌ها وجود ندارد و در آپارتمان‌های امروزی که روز به ‌روز بیشتر آب می‌روند، این مزیت پیش پا افتاده‌ای نیست.

فراموش نکنید که هرچند در کتاب‌خوان‌های الکترونیکی نیاز به چوب و کاغذ کاملا منتفی است اما این کتاب‌خوان‌ها اکولوژیک و برای محیط زیست بی‌خطر نیستند چرا که فلزاتی که برای ساخت کتاب‌خوان‌ها به کار می‌روند نه تنها کمیابند، بلکه سمی نیز هستند و آلودگی‌های زیست‌محیطی به همراه خواهند داشت. به این‌ها باید انرژی لازم برای به کار انداختن سِرورها را هم افزود و نباید از یاد برد که در مقابل، درختان منابعی تجدیدپذیر هستند.

در مقابل، در سطح جهانی، متون الکترونیکی به‌ویژه آن‌ها که به شکل رایگان در دسترس همه هستند، به دموکراتیزه کردن فرصت‌های یادگیری کمک می‌کنند و در ایران استفاده از این راه‌کار بسیاری از کتاب‌های ممنوع را در دسترس همگان قرار می‌دهد.

کتاب‌های الکترونیکی به‌علاوه این مزیت را دارند که به خوانندگان‌شان امکان مطالعه‌ای پنهانی حتی در میان یک جمع را می‌دهند. کتابی که در دست دارید یا در یک کافه روی میز مقابل شما قرار دارد، یک بیانیه عمومی است در مورد این‌که شما چه کسی هستید. ولی استفاده از آیپد یا کیندل، دانستن این را که شما در حال خواندن یک رمان عشقی سبک یا تاریخ فلسفه هستید غیر ممکن می‌کند. به این ترتیب خواننده با خیالی آسوده‌تر می‌تواند تصویری را که از خود در جمع ارائه می‌کند، در کنترل داشته باشد.

در مقابل، آن‌ها که خواندن نسخه‌های چاپی، چه برای لذت شخصی یا مطالعه درسی یا کاری ترجیح می‌دهند، استدلال‌های دیگری را طرح می‌کنند. آیدا، مادر جوانی که به همراه همسرش در سوئد زندگی می‌کند، در پاسخ به زمانه اذعان می‌کند که گرچه این روزها بیشتر کتاب‌های دیجیتالی می‌خواند یا حتی به کتاب‌های صوتی گوش می‌دهد، با این حال هم‌چنان كتاب‌های كاغذی را ترجيح مي‌دهد: «چون بوی كتاب و كاغذ حس خوبی به من می‌دهد.»

دیگران از این که در کتاب‌های کاغذی امکان نشانه گذاری و دانستن این که چه میزان در خوانش‌شان پیشروی کرده‌اند سخن می‌گویند؛ از این که امکان یادداشت نویسی و حاشیه نویسی در این نوع کتاب‌ها وجود دارد. آن‌ها باور دارند که خواندن کتاب‌های چاپی ذهن‌شان را بیشتر درگیر کرده، و محتوا راحت‌تر در ذهن‌شان رسوخ می‌کند. بر عکسِ خوانندگان متون دیجیتالی که در بسیاری موارد از خستگی چشم‌ها و گاه سردرد شکوه می‌کنند، خوانندگان کتاب‌های کاغذی اذعان می‌کنند که زمان بیشتری به خواندن اختصاص می‌دهند و با دقت بیشتری می‌خوانند. (این جدای از هشدارهایی است که علی‌رغم پیشرفت‌های حاصل شده، استفاده از کتاب‌خوان‌‌های الکترونیکی را پیش از خواب هم‌چنان برای مکانیسم بدن مضر و گاه خطرناک ارزیابی می‌کنند.)

این البته برای کسی شگفتی آور نیست چرا که صفحات نمایشگر کامپیوترها دیری است که کاربرها را به بالا و پایین کردن سریع هر وب‌سایت و به عجله سراغ وب‌سایت بعدی رفتن یا مرور توییت‌ها، به جای خواندن متن خبرها تشویق می‌کنند.

شاید همین نکته است که به تعیین‌کننده بودن میزان «تمرکز» در قیاس میان این دو شیوه‌ خواندن می‌انجامد. برای دارندگان اسمارت‌فون‌ها و آیپدها، مقاومت در برابر وسوسه‌ مرور کردن ایمیل‌ها یا آخرین نتایج مسابقات فوتبال ساده نیست و همین توقف بلند مدت بر یک متن الکترونیکی را دشوار می‌کند.

این نکته موجب می‌شود آن‌جا که پای ذهن به میان می‌آید، تعداد قابل توجهی از پژوهشگران و کارشناسان، رای به برتری کتاب‌های کاغذی بدهند. به‌زعم آن‌ها غوطه‌ور شدن در رمان‌های عظیمی چون کتاب پروست ـ در جست‌وجوی زمان از دست رفته ـ با کتاب‌خوان‌های الکترونیکی در عمل ماموریتی غیرممکن است. در حالی‌که خواندن داستان‌های کوتاه یا رمان‌های سبک به سادگی با این وسایل امکان‌پذیرند. چرا که خستگی سریع چشم‌ها یا مرور نتایج مسابقات ورزشی در میانه خواندن‌شان، آسیب کمتری به همراه خواهد داشت.

در نهایت انتخاب با شماست؛ با این مزایا و با در نظر گرفتن همه امکانات شما کدام را ترجیح می‌دهید؟