از سال ۱۹۸۸ تاکنون، هرساله روز اول دسامبر را به‌عنوان روز جهانی ایدز می‌شناسیم؛ بیماری لاعلاج و نسبتاً شایعی که با تضعیف دستگاه ایمنی بدن، قربانیانش را پس از طی دوره‌ای طولانی از نهفتگی، با بروز کوچک‌ترین عفونتی از پا درمی‌آورد.
ویروس عامل بیماری ایدز هم‌اینک طوری تطور یافته که قدرت تأثیرگذاری آن، نسبت به سابق کمتر شده است.
اما اول دسامبر امسال با انتشار خبری راجع به این بیماری مهلک همراه شد که از جهاتی تلخ و از جهاتی هم شیرین بود: این‌که ویروس عامل بیماری ایدز – موسوم به HIV – به‌واسطه ابتلای جمعیت نسبتاً کثیری از ساکنین آفریقای مرکزی به این بیماری، هم‌اینک طوری تطور یافته که قدرت تأثیرگذاری آن در این مناطق، نسبت به سابق کمتر شده است.
همیشه این‌طور تصور می‌رفته که عوامل بیماری‌زا، به‌واسطه تمایل‌شان به بقای بیشتر قربانیان و بدین‌وسیله شیوع بهتر بیماری، به سمت وضعیتی کم‌خطرتر تطور پیدا می‌کنند؛ اما هم‌اینک معلوم شده که فشارهای تطوری از جانب دیگر مؤلفه‌ها، دست‌کم ویروس HIV را – در بخش‌هایی از آفریقا – در طول زمان ضعیف و ضعیف‌تر کرده است. البته تغییراتی که این ویروس از ابتدای شیوع جهانی ایدز از حدود سی سال پیش تاکنون از سر گذرانده (تا بقای بیشتر قربانیانش را تضمین کند) نسبتاً اندک بوده: چیزی در حدود ۲،۵ سال عمر بیشتر قربانی.
اما مطالعات اخیر تیمی از پژوهش‌گران دانشگاه آکسفورد به سرپرستی دکتر فیلیپ گودلر، هم‌اینک پرده از تحولات دیگری هم در این برهه برداشته است.
در این بررسی، گودلر و تیمش دست به بررسی ۸۴۲ زن حامله در کشورهای بوتسوانا و آفریقای جنوبی زدند؛ کشورهایی که شروع اپیدمی ایدز را به ترتیب در اواسط دهه ۱۹۸۰، و اواسط دهه ۱۹۹۰ تجربه کرده‌اند (یعنی سابقه شیوع ایدز در بوتسوانا بالغ‌بر یک دهه بیشتر از آفریقای جنوبی است). نتایج این بررسی حکایت از این داشت که ویروس‌های مرتبط به شهروندان بوتسوانا با سرعت کمتری در بدن قربانیان‌شان تکثیر می‌شوند، و یا به عبارت دیگر، با سرعت کمتری دستگاه ایمنی بدن وی را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
به‌گفته گودلر، ازجمله مهم‌ترین دلایل این کندی، می‌تواند استفاده فزاینده قربانیان ایدز از داروهای ضد HIV باشد؛ چراکه بیماران مبتلا به مؤثرترین نوع ویروس، طبیعتاً زودتر علائم بیماری را تشخیص داده، و لذا زودتر هم به استفاده از داروهای پیش‌گیرانه رو می‌کنند. همین امر منجر به کاهش نسبتاً زودهنگام غلظت ویروس در خون و مایعات جنسی این بیماران، و لذا کاهش سطح شیوع‌پذیری این بیماری در بلندمدت می‌شود.
اگرچه داروهای ضد HIV عموماً به‌منظور اعمال تأثیرات مستقیم بر ویروس‌های بدن قربانی طراحی و تولید می‌شوند، اما گودلر اذعان می‌کند که هیچ‌کس تصور تأثیر غیرمستقیمی از این دست را در بلندمدت نداشت.
البته نبایستی این را هم از خاطر برد که دسترسی قربانیان این بیماری به داروهای مربوطه، از حدود ۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ به حدود ۱۳ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ افزایش داشته است.
استفاده فزاینده قربانیان ایدز از داروهای ضد HIV منجر به کاهش نسبتاً زودهنگام غلظت ویروس در خون و مایعات جنسی این بیماران، و لذا کاهش سطح شیوع‌پذیری این بیماری در بلندمدت می‌شود.
با این وجود، این تنها عامل کاهش سطح اثرگذاری ویروس HIV هم نیست. حدود ۱۵ درصد از ساکنین جنوب آفریقا میزبان ژن‌هایی هستند که عملکرد نسبتاً بهتری در تشخیص پروتئین‌های اصلی متعلق به ویروس HIV دارند؛ به‌طوری‌که این ویروس به‌منظور حفظ بقای خود در بدن این نوع از قربانیان باید چشم‌به‌راه جهش‌های ژنتیکی‌ای باشد که منجر به تغییر همین نوع از پروتئین‌ها شوند تا بدین‌وسیله ویروس‌ها در آینده از چشم دستگاه ایمنی این بیماران دور بمانند.
اما بروز چنین جهش‌هایی از سمت دیگر منجر به کاهش سرعت تکثیر ویروس هم خواهد شد؛ به‌طوری‌که با شیوع این ویروس‌های جهش‌یافته، چنین نقصی هم در آن‌ها رفته‌رفته ثبات خواهد یافت، آن‌قدر که به‌گفته گودلر: «ویروس‌های بازمانده، کمترین توان را در القای بیماری دارند.»
هرچند که این نتایج هم‌اینک امیدوارکننده‌اند، اما نباید از خاطر برد که تمرکز پژوهش‌گران در این بررسی معطوف به کشورهای آفریقایی بوده، و تضمینی به تکرار چنین سناریویی در سایر نقاط دنیا نیست. در نواحی جنوب صحرا و غرب آفریقا، شیوع ایدز به مراتب بیشتر است، و لذا تغییرات پدیدآمده انگشت‌نماترند.
با این‌همه، گودلر این را هم اضافه می‌کند که تحقیقات صورت‌پذیرفته در دیگر نقاط جهان تاکنون کمتر به آهنگ تکثیر ویروس HIV و بیشتر به عوامل فرعی‌ای نظیر غلظت ویروس در خون قربانیان توجه داشته‌اند؛ امری که چه بسا تغییرات تطوری صورت‌پذیرفته در HIV را تاکنون از چشم دانشمندان دور نگه می‌داشته است.
توضیح تصاویر
۱- ایتبلنگ گاوسودیوه، مبتلا به ایدز، داروهای پیش‌گیرانه‌اش را به فرزند خود نشان می‌دهد. آن‌ها ساکن حومه گابورون، پایتخت بوتسوانا هستند؛ و هرچند که والدین هر دو به ایدز مبتلا شده‌اند، اما هیچ‌کدام از پنج فرزندشان به این بیماری مبتلا نیست / رویترز.
۲- بوتسوانا با وجود میزبانی از آمار بالای مبتلایان به ایدز، از پیشگامان مبارزه با این بیماری مهلک هم به شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که ۸۵ درصد از شهروندان مبتلا را تحت پوشش تمهیدات مراقبتی و پیش‌گیرانه قرار داده است (آن‌هم در قاره‌ای که از هر شش نفر، تنها یک نفر به چنین تسهیلاتی دسترسی دارد). در این عکس، شهروندی از اهالی گابورون، پایتخت بوتسوانا، شمعی را به یادبود قربانیان ایدز، و همچنین بروشوری را در این‌باره، به دست دارد / رویترز.