چرا زاگرس می‌میرد؟

زاگرس طنین تمدن در فلات ایران است؛ کوهستانی بزرگ با غنی‌ترین ذخایر زیستی، جنگلی و منابع آب شیرین که در طول هزاره‌ها محلی برای رشد فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف بوده است.

شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد حدود ۱۲ هزار سال پیش انسان در کوهپایه‌های زاگرس توانسته است غلات مانند گندم و برخی حیوانات مانند بز و گوسفند را اهلی کند.

اما جنگل‌ها، کوهستان‌ها و تنوع زیستی این منطقه طبیعی در ایران در سال‌های اخیر به شدت در خطر نابودی قرار گرفته و اقدام‌های اندک سازمان‌های دولتی نیز نتوانسته است از گستردگی آسیب‌ها به محیط زیست این منطقه بکاهد.

در زاگرس چه می‌گذرد؟

نابودی مناطق جنگلی زاگرس، به ویژه درختان بلوط آن یکی از حادترین مشکلات زیست محیطی این منطقه وسیع است. بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از یک میلیون هکتار از جنگل‌های بلوط زاگرس در معرض نابودی است و میزان زوال آن‌ها نسبت به ۵ سال پیش گسترش یافته است.

این عارضه جنگل‌های بلوط در ۱۱ استان زاگرس‌نشین را تحت تاثیر قرار داده است.

فعال شدن برخی قارچ‌های بیماری‌زا به دلیل تنش‌های محیطی، بالا رفتن دما و رطوبت و همچنین تغییرات اقلیمی دیگر در نابودی درختان بلوط زاگرس موثر بوده‌اند.

در تیرماه سال ۱۳۹۳، رییس جامعه جنگل‌بانی ایران اعلام کرد یک میلیون هکتار از جنگل‌های بلوط زاگرس آلوده است و در معرض خشک شدن قرار دارند.

بیکاری و نابودی جنگل‌های زاگرس

اما به جز بیماری‌ها و آفاتی مانند «بیماری ذغالی بلوط» که به جان بلوط‌های زاگرس افتاده، وضعیت بد اقتصادی مردم منطقه و زاگرس‌نشینان نیز تیشه بر جان درختان جنگل‌های غرب ایران زده است.

رشد جمعیت بدون ایجاد ظرفیت‌های کافی در ۱۱ استان حوزه زاگرس به بحران در اکوسیستم‌های جنگلی این منطقه منجر شده است.

ایجاد نشدن شغل متناسب با رشد فراوان جمعیت، باعث رواج پدیده‌ای مانند قاچاق چوب و ذغال و همچنین کشاورزی و دامداری بی‌رویه شده و فشار فوق‌العاده زیادی به طبیعت و جنگل‌‌های زاگرس وارد می‌کند.

به گفته هومان خاکپور، فعال محیط زیست از انجمن دیده‌بان طبیعت بختیاری، گرچه آفت و بیماری‌های مختلف به جان بیش از یک میلیون هکتار از جنگل‌های زاگرس افتاده، اما در حقیقت آفت‌ها عامل فرعی نابودی طبیعت این منطقه به شمار می‌آیند؛ دلیل اصلی نابودی جنگل‌های زاگرس سوء مدیریت و بهره‌برداری نادرست از منابع طبیعی آن است.

این فعال محیط زیست به خبرگزاری ایلنا گفته است استفاده از چوب درختان جنگلی پس از هدفمندی یارانه‌ها افزایش بسیار زیادی پیدا کرده است. همچنین کشاورزی بی‌رویه در زمین‌‌هایی که به تصرف مردم در آمده نیز آسیب‌های جبران ناپذیری به مناطق جنگلی وارد کرده است.

حفاظت از زاگرس، پروژه‌ای که پیش نمی‌رود

از سال ۲۰۰۲ میلادی، پروژه‌ای برای حفاظت از زیست‌بوم منطقه زاگرس با مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست ایران، برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP)، و تسهیلات محیط زیست جهانی (GEF) آغاز شد.

هدف این پروژه به وجود آوردن روش‌های نوین در مدیریت منابع طبیعی این منطقه، توجه به جوامع محلی و بومی ساکن در زاگرس، توسعه پایدار و همچنین حفاظت از تنوع زیستی در زاگرس بوده است.

گرچه حفاظت از زیست بوم زاگرس برای کل ایران حیاتی است اما این پروژه مهم هنوز نتوانسته است حتی نیمی از انتظارات خود را نیز برآورده کند. به گفته مسئولان این پروژه، تاکنون و پس از گذشت یک دهه از آغاز آن، تنها حدود ۱۰ درصد پیشرفت حاصل شده است.

یکی از ناکامی‌های بزرگ این پروژه آن است که هنوز استان لرستان به این پروژه ملی نپیوسته است. لرستان که در واقع در قلب منطقه زاگرس مرکزی واقع شده و مرکز رشته‌ کوه‌های زاگرس در این استان قرار دارد، تاکنون هیچ جایی در این طرح حفاظت از تنوع زیستی نداشته است.

به گفته شیرین ابوالقاسمی، مدیر طرح حفاظت از تنوع زیست محیطی زاگرس مرکزی، با وجود قول مساعد برای پیوستن استان لرستان به این پروژه هنوز چنین اتفاقی عملی نشده است.

یکی دیگر از مشکلات اصلی پروژه حفاظت از زاگرس، تغییر فروان مدیران آن است که باعث شده که سرعت انجام این پروژه کاهش یابد. تاکنون هفت مدیر در راس این پروژه قرار گرفته‌اند. تغییر مدیران و همچنین ناهماهنگی میان دستگا‌ه‌های اجرایی در چند استان غربی ایران باعث شد تا مدتی پروژه متوقف شود.

پروژه حفاظت از زاگرس مرکزی محدوده‌ای به وسعت ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار را زیر پوشش قرار می‌دهد که شامل استان چهارمحال و بختیاری، مناطق وسیعی از کهگیلویه و بویر احمد، اقلید و مرودشت در استان فارس و سمیرم در استان اصفهان است.

توسعه باغ‌ها، نابودی جنگل‌ها

از دیگر عوامل کاهش مناطق جنگلی در منطقه زاگرس، توسعه باغ‌ها و به ویژه پسته کاری در استان‌هایی مانند چهار محال و بختیاری است.

توسعه باغ‌های پسته در رویش‌گاه‌های جنگلی زاگرس، زوال این اکوسیستم شکننده را سریع‌تر کرده است. توسعه باغ‌های میوه و کاشت درختان اهلی به کانون انتشار آفات و آلودگی‌هایی جدیدی تبدیل شده که درختان وحشی و جنگلی را از بین می‌برد. از آن‌جایی که پسته اهلی با درخت بُنه یا پسته پحشی از یک خانواده است، بیماری‌های مشترکی بین آن‌ها وجود که به راحتی می‌تواند از باغ‌های پسته به جنگل‌های وحشی زاگرس منتقل شود.

توسعه بیش از ظرفیت درختان اهلی و باغ‌های میوه، تعادل اکولوژیک منطقه را برهم زده است. توسعه این باغ‌ها عمدتا با حمایت نهادهای دولتی صورت می‌گیرد در حالی که امکان احداث این باغ‌ها در خارج از مناطق جنگلی نیز وجود دارد. گسترش باغ‌ها، همچنین زمینه تصرف زمین‌های منابع طبیعی و دست اندازی به مناطق جنگلی را فراهم کرده است.

گرد و غبار و تغییرات اقلیمی

تغییرات آب و هوایی و گرم شدن هوا و همچنین هجوم گرد و غبار به استان‌های غربی به ویژه ایلام نیز تاثیر منفی زیادی بر رویش‌گاه‌های جنگلی زاگرس داشته است.

استان ایلام از مناطقی است که در معرض بیشترین ورود ریزگرد و گرد و غبار به کشور قرار دارد. ۳۲ درصد از مساحت ایلام را مناطق جنگلی تشکیل داده و به این ترتیب ایلام صاحب ۴/۵ درصد از کل جنگل‌های ایران است. در سال‌های گذشته دمای عمومی منطقه بیش از نیم درجه افزایش یافته و بارندگی نیز حدود ۲۰۰ میلی‌متر کاهش یافته است که این مساله باعث به وجود آمدن تنش اکولوژیک در جنگل‌های زاگرسی در ایلام شده.

از سوی دیگر ریزگردها نیز تاثیر زیادی در سرعت یافتن نابودی این جنگل‌ها داشته‌اند. ریزگردها با ایجاد اختلال در عمل فتوسنتز درختان و در چرخه طبیعی آن‌ها باعث ضعیف شدن درختان شده و به این ترتیب آن‌ها در معرض بیماری‌های مختلف قرار می‌گیرند.

فعالان محیط زیست در منطقه زاگرس همچنین از توجه اندک دستگاه‌های دولتی به جنگل‌ها و زیست بوم این منطقه شکایت دارند. در حالی که ۶ میلیون هکتار اراضی جنگلی در زاگرس هست و حدود ۴۰ درصد از منابع آب شیرین ایران از این منطقه تامین می‌شود، اما یک مرکز تحقیقات جامع هنوز در این منطقه تاسیس نشده است. این در حالی است که اکثر مراکز تحقیقاتی کشور به دلیل تجاری بودن گونه‌های شمال ایران، در استان‌های شمالی متمرکز شده‌اند.

وعده‌های یک رییس جمهور در جنگل‌های خشک زاگرس

حسن روحانی در پنجمین سفر استانی خود در خرداد ماه ۱۳۹۳ به ایلام رفت. او در سفر خود از برخی نقاط جنگلی مبتلا به پدیده خشکیدگی نیز بازدید کرد.

نابود شددن بیش از یک میلیون و ۱۳۰ هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس برای ایران تبعات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی زیادی به همراه خواهد داشت. روحانی پس از بازدید از این مناطق موافقت خود را با تخصیص بودجه برای طرح مقابله با خشکیدگی جنگل‌های زاگرس و احیای آن‌ها اعلام کرد. با این‌‌حال استانداری ایلام می‌گوید پس از بازدید رییس جمهور و با وجود تصویب طرح برای حفاظت از این عرصه‌های طبیعی هنوز هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.

به گفته سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، در جلسه‌ای که روز ۱۹ شهریور ۱۳۹۳ به منظور تدوین تفاهم‌نامه همکاری برای مدیریت پایدار منابع طبیعی زاگرس برگزار شد، عسگری نماینده استانداری ایلام گفت از ۶۰۰ هزار هکتار جنگل این استان، ۵۷۰ هزار هکتار آن دچار آلودگی است که حدود ۶۳ هزار هکتار به طور کامل و صد در صد خشک شده است.

در استان‌های دیگر نیز عواملی مانند آتش سوزی تهدیدی جدی برای مناطق جنگلی زاگرس است. در کهگیلویه و بویر احمد، آتش‌سوزی‌های ۵ سال گذشته بیش از ۳۴۰۰ هکتار از اراضی جنگلی را نابود کرده است. در ۶ ماه نخست سال جاری نیز بیش از هزار هکتار از جنگل‌های این استان در آتش سوخت.

زاگرس از بکرترین و مهم‌ترین ذخیره‌گاه‌های طبیعی ایران و منبع مهم تامین آب شیرین است. اما عوامل فراوان طبیعی و انسانی دست به دست هم داده تا مرگ سیاه جنگل‌های زاگرس را رقم بزند.