«زمین متعلق به آینده است». این پیام سازمان ملل متحد در روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی است. پدیده‌ای که زندگی بیش از یک و نیم میلیارد نفر در سرتاسر جهان را تحت تاثیر منفی قرار داده و از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست محیطی زمان ماست.
۱۷ ژوئن برابر با ۲۷ خرداد روزی است که همه ساله سازمان ملل از آن برای افزایش آگاهی عمومی نسبت به پدیده رو به گسترش بیابان‌زایی و فرسایش خاک در جهان استفاده می‌کند.
بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل متحد، در پیامی که امسال به مناسبت این روز صادر کرد گفت که فرسایش خاک و بیابان‌زایی که با عواملی چون تغییرات آب و هوایی تشدید شده است، نه فقط معیشت انسان‌ها را به خطر انداخته، بلکه تهدیدی جدی برای صلح و امنیت جهانی نیز به شمار می‌آید.
نزاع بین جوامع وابسته به کشاورزی با دامداران بر سر منابع آبی و زمین‌های قابل کشت در بسیاری از مناطق جهان به رویارویی‌های خشونت‌بار منجر می‌شود.
به گفته دبیر کل سازمان ملل، در نتیجه گسترش بیابان‌ها، ما شاهد بی‌ثباتی در نرخ جهانی مواد غذایی و همچنین جا‌به‌جایی‌ها و مهاجرت‌های دسته جمعی بوده‌ایم.
در حال حاضر معیشت حدود یک و نیم میلیارد نفر در دنیا وابسته به زمین‌هایی است که به شدت فرسایش یافته است. در همین حال، نیمی از مردم فقیر جهان نیز ساکن سرزمین‌هایی هستند که در معرض فرسایش یا پیش‌روی بیابان‌ها قرار دارد.
با آن‌که بسیاری از این مناطق ممکن است برای ساکنان شهرها یا کشورهای توسعه یافته دور به نظر برسند و بنا بر این خطر پیش‌روی بیابان‌ها را جدی نگیرند، اما واقعیت آن است که تاثیرات بیابان‌زایی در تمام کره زمین محسوس است.
پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۰، حدود ۶۰ میلیون نفر تنها از مناطق گرم و خشک آفریقایی به شمال آفریقا یا اروپا مهاجرت کنند؛ مهاجرتی که به نوبه خود بر منابع مختلف مناطق میزبان نیز فشار خواهد آورد.
به گفته سازمان ملل متحد، پیش‌بینی می‌شود وقایع طبیعی مانند موج گرما و خشکسالی با شدت بیشتری در سال‌های آینده رخ دهد و تاثیری به مراتب بدتری روی تولید مواد غذایی برجای بگذارد.
اهمیت مدیریت منابع طبیعی و مقابله با گسترش بیابان‌ها وفرسایش خاک با در نظر گرفتن جمعیت رو به رشد جهان دو چندان است.
اما بسیاری از سرزمین‌هایی که با گسترش بیابان‌ها رو به رو شده‌‌‌اند قابلیت احیاء شدن دارند. به گفته بان کی مون، حدود ۲ میلیون هکتار زمین در سرتاسر دنیا می‌تواند احیاء و بازسازی شود. بازسازی این مناطق هم منجر به تولید غذای بیشتر می‌شود و هم جلو گسترش تاثیرات منفی تغییر آب و هوا را می‌گیرد.
بیابان‌زایی چیست؟
بیابان‌زایی جزو مهمترین چالش‌های زیست محیطی زمان ماست، با این‌حال عموم مردم یا اطلاعات کمی از آن دارند یا برخلاف دیگر پدیده‌ها، مانند آلودگی هوا، آن را جدی نمی‌گیرند.
به طور کلی بیابان‌زایی به معنی افزایش یافتن اکوسیستم‌های خشک و بیابانی به دلیل فعالیت‌های انسانی یا عوامل طبیعی است. این عوامل شامل کشاورزی غیر اصولی و ناپایدار، معدن‌کاوی، چرای بیش از حد دام‌ها، جنگل‌تراشی، بوته‌کنی و از بین بردن مراتع، و همچنین تغییرات آب و هوایی است.
بیابان‌زایی و فرسایش خاک سالانه بیش از ۴۹۰ میلیارد دلار به اقتصاد جهانی زیان می‌رساند.
روند بیابان‌زایی در بعضی مناطق جهان سرعت بیشتری دارد. در آفریقا حدود دو سوم از کل زمین‌های حاصلخیز در معرض فرسایش قرار دارند. گسترش بیابان‌ها و همچنین افزایش خشکسالی‌ها روند توسعه در بسیاری از جوامع بشری را کند کرده است.
وضعیت ایران
مطابق آمار انجمن علوم خاک ایران، میزان فرسایش خاک در ایران در بین کشورهای در حال توسعه جهان رتبه نخست را دارد.
عوامل مهم طبیعی و انسانی در گسترش بیابان‌ها در ایران و فرسایش خاک نقش داشته‌اند. غیر از افزایش دمای هوا و خشکسالی‌های پی در پی، مدیریت نادرست منابع آبی، از بین بردن پوشش گیاهی و جنگل‌زدایی و شیوه‌های نادرست کشاورزی در بیابان‌زایی در ایران موثر بوده‌اند.
در بخش مدیریت منابع آبی، حفر چاه‌های عمیق غیرمجاز و همچنین توسعه سدسازی بدون مطالعه اثرات آن روی محیط زیست نیز در این امر به شدت دخیل بوده‌است.
سدها گرچه حجم عظیمی از آب را در دریاچههای خود ذخیره می‌کنند، اما در عوض با تغییرات گسترده در کاربری زمین‌های اطراف و اختصاص آب رودخانه‌ها به دریاچههای خود باعث بیابان‌زایی در نقاط دیگر می‌شوند.
معاهده سازمان ملل برای مبارزه با بیابان‌زایی
در سال ۱۹۹۴ سازمان ملل متحد در پاسخ به روند نگران‌کننده افزایش بیابان‌ها و فرسایش خاک در جهان معاهده‌ای را تصویب کرد.
هدف معاهده «مبارزه با بیابان‌زایی» یا UNCCD جلوگیری از این روند و همچنین کاهش تاثیرات خشکسالی بر کشورهایی است که در معرض این عوامل قرار دارند. دست‌یابی به این اهداف از طریق استراتژی‌های بلند مدت و همکاری میان کشورهای مختلف میسر است.
تاکنون ۱۹۳ کشور جهان از جمله ایران به این پیمان جهانی پیوسته‌اند. در سال ۲۰۱۳ کانادا از این معاهده خارج شد.
کشورهای ثروتمند عضو این معاهده باید سالانه مبلغی را برای کمک به متوقف کردن روند بیابان‌زایی در جهان به ویژه در آفریقا به صندوق این معاهده بپردازند.