پروفسور ابوالقاسم غفاری، ریاضیدان برجسته ایرانی، سه‌شنبه شب گذشته در سن ۱۰۶ سالگی بدرود حیات گفت. کمتر از یک ماه پیش و در اولین دور از اعطای جایزه سینا به چهره‌های برجسته علمی، فرهنگی و هنری ایران – که به همت جمعی از اساتید ایرانی دانشگاه هاروارد تأسیس شده – وی شایسته دریافت این جایزهٔ معتبر شناخته شده بود. از دیگر برندگان دور نخست این جایزه می‌توان به بهرام بیضایی، محمود فرشچیان، احسان یارشاطر، و جلیل شهناز اشاره کرد.
غفاری علاوه بر سابقه تدریس در دانشگاه‌های تهران، پرینستون، هاروارد، و واشنگتن، نخستین ایرانی ِ راه‌یافته به سازمان فضایی آمریکا (ناسا)، و تنها خارجی حاضر در بخش محاسبات مداری پروژه آپولو-۱۱ در سازمان فضایی گادرد ناسا هم بوده است؛ که به پاس همین اقدام اخیر، مدال دستاوردهای ویژه پروژه آپولو-۱۱ را هم از دست ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده دریافت کرده بود.
ابوالقاسم غفاری، متولد سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در تهران، از دانش‌آموختگان مدرسه دارالفنون، و نیز از نخستین دانشجویان اعزامی به فرانسه بود. او تحصیلات کارشناسی‌اش را در رشته ریاضیات از دانشگاه نانسی فرانسه اخذ کرد و در دانشگاه سوربن نیز از رساله دکترایش با موضوع «بررسی حرکت براونی از نقطه‌نظر ریاضیات پیشرفته» دفاع کرد؛ رساله‌ای که بعدها موجبات آشنایی وی را با آلبرت اینشتین، فیزیکدان صاحب‌نام زمان فراهم کرد. حرکت براونی، در واقع همان حرکات تصادفی و پیوسته ذرات میکروسکوپی ِ معلق در یک مایع و یا گاز است، که موضوع یکی از مقالات پنج‌گانه اینشتین را در سال ۱۹۰۵ میلادی به خود اختصاص می‌داد.
غفاری علاوه بر سابقه تدریس در دانشگاه‌های تهران، پرینستون، هاروارد، و واشنگتن، نخستین ایرانی ِ راه‌یافته به سازمان فضایی آمریکا (ناسا)، و تنها خارجی حاضر در بخش محاسبات مداری پروژه آپولو-۱۱ در سازمان فضایی گادرد ناسا هم بوده است؛ که به پاس همین اقدام اخیر، مدال دستاوردهای ویژه پروژه آپولو-۱۱ را هم از دست ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده دریافت کرده بود. این حیات پربار، همچنین بعدها نشان سلطنتی «همایون» و نشان‌های علمی «دانش» و «سپاس» از جانب شاه وقت ایران را نیز برای وی به ارمغان داشت.
غفاری، به رغم دستاوردهای شایان توجه حیات علمی‌اش، شهرت چندانی در جامعه ایران نداشت، و به کرات از سؤاستفاده رسانه‌های عمومی و برخی نزدیکان مرحوم دکتر حسابی از نام و اعتبار ایشان تأسف می‌خورد، تا بدان جا که برای تصحیح خطاهای مرتبط به زندگینامه و پیشینه خود در رسانه‌ها، مصرّانه پیگیر اصلاح مقاله‌ها بود. او که سابقه عضویت در کمیسیون ملی ایران در یونسکو، آکادمی علوم نیویورک، آکادمی علوم واشنگتن، انجمن آمریکایی پیشرفت علوم، انجمن ریاضیات لندن، انجمن ریاضیات، و نیز انجمن نجوم آمریکا را در کارنامه خود داشت، کماکان در سنین واپسین عمر مشتاق پیگیری تحولات اخیر علمی، به ویژه در حوزه تئوری ریسمان بود. لازم به ذکر است که همکاری چندماهه غفاری و اینشتین در مرکز مطالعات پیشرفته پرینستون نیز حول محوریت تدوین معادلات تئوری وحدت میدان می‌چرخید، که گرچه به سرانجامی نرسید، اما نظریات تازه‌تری نظیر تئوری ریسمان، گرانش کوانتومی حلقوی و… با همان هدف ارائه شدند و کماکان در مجامع علمی دنیا محل بحث و تفسیرند.
به‌گفته ویدا، فرزند پروفسور غفاری، به‌زودی بورسیه‌ای به نام ایشان برای دانشجویان ایرانی رشته‌های ریاضیات و علوم پایه راه‌اندازی خواهد شد؛ اقدامی که از خواسته‌های قلبی غفاری بود. سال گذشته، مقارن با یکصد و پنجمین زادروز ایشان نیز مقاله مفصلّی را به روایت شخص پروفسور از پست و بلند حیات علمی وی منتشر کردیم، که از اینجا قابل دسترسی‌ست.
فیلم کوتاه پیام پروفسور غفاری به هیئت داوران جایزه سینا؛ مربوط به اکتبر ۲۰۱۳:
در همین زمینه:
این مرد ناتمام – مصاحبه رادیوزمانه با پروفسور غفاری
توضیحات تصاویر:
۱- در حاشیه مراسم بزرگداشت پروفسور غفاری توسط بنیاد علمی-فرهنگی سینا، وابسته به دانشگاه هاروارد.
۲- در حاشیهٔ کنفرانس لاهور؛ آوریل ۱۹۵۳. به ترتیب از چپ به راست: پروفسور ضیاءالدین، پروفسور بهابها (رئیس کمیسیون انرژی هندوستان و از دانشمندان هسته‌ای برجسته این کشور)، پروفسور غفاری، پروفسور عبدالسّلام (پدر فیزیک هسته‌ای پاکستان و یکی از سه برندهٔ نوبل فیزیک ۱۹۷۹) و پروفسور نصیر. غفاری در خصوص این عکس می‌گوید: «… یک کنفرانس علمی در لاهور پاکستان برگزار شد که من هم دعوت شده بودم برای سخنرانی. آنجا، هم بهابها بود و هم جوان فیزیکدانی به نام عبدالسلام؛ همان که بعداً جایزه نوبل هم گرفت. من عبدالسلام را از لندن می‌شناختم. این دو با هم خیلی اختلاف داشتند. من سر ظهر دست هر دو را گرفتم و با هم بردم ناهار و تمام تلاشم را کردم که این‌ها را آشتی دهم» / منبع: کتابخانه شخصی پروفسور غفاری.
به خانواده محترم پروفسور غفاری تسلیت عرض می نمایم .
روحش شاد .
بهنام / 10 November 2013