برنامەی هلیوس تنها امکان و برنامەی دولتی تعریف شدە برای ادغام اجتماعی پناهندگان در یونان است کە توسط سازمان بین المللی مهاجرت (IOM) اجرا می‌شود و از وزارت مهاجرت و پناهندگی یونان بودجەی مستقیم دریافت می‌کند. بە طور عمدە هدف این برنامه ادغام پناهندگان و ذینفعان حمایت‌های بین‌المللی در جامعه یونان از طریق تسهیل و ترویج زندگی مستقل آنها است. خدمات و حمایت‌هایی کە در چهارچوب این برنامە ارائە می شوند عبارتند از:
- پشتیبانی و تسهیل در فرآیند جستجو و یافتن مسکن اجارەای و مستقل کە خارج از کمپ‌ها و خانەهای سازمانی باشد
- دورەهای آموزشی ادغام کە شامل فراگیری زبان یونانی و کسب دانش اولیە در مورد فرهنگ و آداب رسوم یونان است
- حمایت و راهنمایی ارتقای شغلی کە شامل مشاورەهای شغلی و تسهیل در فرآیند کاریابی در یونان است
اگر چه دولت این برنامه را به عنوان یک اقدام مثبت برای پناهندگان برجسته می‌کند اما دسترسی به آن محدود است و پناهندگان تجربه‌های تلخی از امید بستن به طرح مشترک سازمان بین‌المللی مهاجرت و دولت یونان دارند.
محدودیت برنامەی هلیوس
این برنامە که از ژوئیه ٢٠١٩ شروع شد تنها شامل کسانی می‌شود کە درخواست پناهندگی آنها بە رسمیت شناختە شدە و جواب قبولی پناهندگی سیاسی یا اقامت موقت را پس از ژانویە ٢٠١٨ دریافت کردە باشند.
یکی از بزرگترین نقدهایی کە سازمان‌های مدافع پناهجویان و حتی افراد، گروه‌ها و احزاب چپگرا به این طرح دارند و در رسانه‌های رسمی دولت و اتحادیە اروپا هم به آن پرداخته‌اند، ساختار این برنامە و الگوی پذیرش افراد ذینفع است. محدودیت دسترسی بە این برنامە از ساختارش سرچشمە می‌گیرد تا آن‌جا که این محدودیت در پذیرش، پیوند سرمایە و دولت را در برخورد با مسئله پناهجویی نمایان می‌کند.
مسئول اجرایی این برنامە سازمان بین‌المللی مهاجرت است. با نگاهی عمیق‌تر به این برنامه می‌توان فهمید مجریان آن برای جلب رضایت دولت و تأمین مالی، خدماتش را به گروه‌های مشخصی محدود کرده اند. این محدودیت بر اساس منطق سازمان‌های غیردولتی نئولیبرال که بر غیرسیاسی بودن تاکید دارند، پذیرفته شده است. برای مدیران سازمان، بودجه و تأمین مالی مهمتر از پناهجویان و پناهندگان است. به همین دلیل هم تمام خدمات ارائە شدە حول محور توجیه بودجە و کمیت، و نە کیفیت خدمات‌رسانی بە پناهندگان تنظیم شده است.
استفاده از خدمات این برنامه چند پیش شرط دارد؛ نخست اینکه تنها بە پناهندگان بەرسمیت شناختە شدە محدود می‌شود. شرط دوم اما کمی پیچیده‌تر است چرا که بە جز داشتن نامەی پذیرش درخواست پناهجویی، متقاضیان باید در هنگام دریافت جواب قبولی و بە مدت معینی قبل از دریافت پناهندگی، در یکی از مکان‌های رسمی کە دولت تعیین کردە است (اقامتگاه‌هایی شامل کمپ، هتل، آپارتمان‌های دولتی و بە طور کلی یکی از مراکز رسمی اقامت پناهندگی کە از طریق دولت بە رسمیت شناختە شدە است) اقامت داشتە باشد. بر اساس این شرط فردی که هنگام پذیرش درخواست پناهندگی مستقل و خارج از مکان‌های مشخص شده زندگی کرده باشد، شامل این برنامە نمی‌شود.
اجبار به اقامت در مکان‌های تعیین شده در حالی یک شرط لازم است که «مکان‌های رسمی» که دولت اقامت در آنها را به رسمیت می‌شناسد، فاقد هر گونه امکانات حداقلی هستند. از سال ۲۰۱۹ که دولت راستگرای نئادیمکراتیا قدرت را در دست گرفت، بودجه بسیاری از مکان‌های اقامت را قطع و کمپ‌های پناهجویی را به «زندان» تبدیل کرد.
این قاعده سبب شده است بسیاری از متقاضیان امکان استفاده از این طرح را نداشته باشند. این در حالی است کە «مکان‌های رسمی» کە دولت آنها را بەرسمیت می‌شناسد فاقد هرگونە امکانات زندگی حتی حداقلی و نیازهای اساسی هستند. در چنین وضعیتی بسیاری از پناهجویان، به ویژه آنها که خانواده اند، با قبول هزینه بیشتر از کمپ‌ها خارج می‌شوند و با هزینه شخصی خانه اجاره می‌کنند.
سرگردان میان کاغذبازی
با این وضعیت، آن دسته از پناهندگانی که مشمول طرح هیلیوس شده‌اند هم از خدمات آن رضایت ندارند. آنها می‌گویند مجریان این طرح آنها را در میانه راه تنها می‌گذارند و تعهداتشان را به موقع انجام نمی‌دهند. روبین، یک پناهنده اهل کامرون که مشمول این طرح شده است، می‌گوید:
من در کمپی بودم کە آب گرم هم نداشت. بعد از چند ماه همراه خانوادەام قبولی گرفتیم و همزمان نامەی ترک کمپ طی یک ماه را بە ما تحویل دادند. بعد گفتند یک برنامە برای انتقال از کمپ بە شهر و مسکن مستقل خودتان کمک مالی می‌کند. ما هم خوش‌باور، در این برنامە ثبت‌نام کردیم. حالا اما می‌گویند خودت باید یک خانه پیدا کنی، قرارداد ببندی و پول پیش و کرایەی ماه اول را هم پرداخت کنی. هنگامی کە این موارد را انجام دادی رسید پرداخت را می‌آوری بە ما [بخش اداری برنامەی هلیوس] تحویل می‌دهی. پس از ١٥ روز کاری اولین قسط از دو قسط را پرداخت می‌کنیم.
او از این روند شاکی است چرا که هنوز زبان یونانی را یاد نگرفته است و نمی‌تواند به تنهایی یک خانه مناسب پیدا کند. روبین با عصبانیت می‌گوید: «من واقعا حتی در کامرون هم کە می‌گویند جهان سوم است، چنین قانونی را ندیدم. اگر پیدا کردن خانه بدون اینکه زبان بلد باشم و پول داشته باشم، این‌قدر راحت بود، با دختر دو ساله‌ام ۹ ماه در یک کمپ جهنمی زندگی نمی‌کردم».
کنترل دوگانەی مسئلەی مهاجرت و ابزارسازی دولت از آن
از تابستان ٢٠٢٣ فشار‌های جناح‌های افراطی‌ترهای حزب راستگرای نئادیموکراتیا «کار ساز» شد و محدودیت‌های بیشتری برای اجرای برنامه هیلیوس در نظر گرفته شد. اگر چه مسئول اجرایی برنامەی هلیوس سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM) است، اما بخش بزرگی از بودجەی آن را وزارت مهاجرت و پناهندگی یونان تأمین می‌کند. دولت راستگرای یونان اکتبر ٢٠٢٣ اعلام کرد به دلیل هزینه زیاد این برنامه، تمدید آن سه تا شش ماه خواهد بود. رسانه‌ها و وابستگان حزب حاکم با برجسته کردن هزینه این برنامه، خواستار توقف آن شدند. آنها با برجسته کردن ادعای دروغینِ «از یونانی‌ها می‌گیرند به خارجی‌ها می‌دهند» توانستند دولت را به تعلیق این برنامه مجبور کنند.
اکتبر ۲۰۲۳ وزارت مهاجرت اعلام کرد بودجەی برنامە هیلیوس بە حالت تعلیق در می‌آید تا بە چالش‌های مالی آن رسیدگی شود. کارمندان و سندیکای کارگران خدماتی در واکنش به این تصمیم اعتراض‌های را سازمان دادند. به دنبال این اعتراض‌ها دولت به صورت موقت عقب نشست و تا پایان سال بودجه طرح را تامین کرد. ژانویه ۲۰۲۴ اما بار دیگر وزارت مهاجرت به صورت رسمی این برنامه را به حالت تعلیق درآورد.
نزدیک به ٥٠٠ کارمند شاغل در برنامه ادغام اجتماعی بار دیگر به تصمیم دولت اعتراض کردند. کارکنان ردە پایین در سازمان‌های ذی‌ربط در بیانیه‌ای جمعی نسبت به عواقب تعلیق این طرح برای پناهندگان هشدار دادند. آنها که با توقف این طرح بیکار شدند، در بیانیه‌ای نوشتند:
برنامه‌ای با بیش از ٢٢ هزار پناهنده ذینفع به حالت تعلیق درآمده است. از اول اکتبر، «همه چیز روی هوا است»، هیچ اطلاع‌رسانی از سوی دیمیتریس کایریدس [وزیر مسئول] در مورد اقدامات برای ادامه برنامه یا تامین مالی آن وجود ندارد. ما کارکنان این برنامە زنگ خطر را به صدا در می‌آوریم که «ذینفعان به معنای واقعی کلمه در خیابان رها شده‌اند»، زیرا حمایت از اجاره آنها قطع شده است و صاحبان املاک آنها را از خانەهایشان بیرون کردەاند.
آنها همچنین از بی‌توجهی وزیر مهاجرت نسبت به سرنوشت کارکنان این بخش انتقاد کردند. تعلیق این برنامه همانطور که کارکنان ادغام اجتماعی هشدار داده بودند، پناهندگان را با خطر از دست دادن مسکن مواجه کرده است. فائزه، پناهنده افغانستانی که به تازگی مشمول این طرح شده بود، می‌گوید:
من و شوهرم کە مشکل جسمانی هم دارد را ۳۲ روز بعد از جواب مثبت به ترک کمپ مجبور کردند. ما برای اینکه خانه اجاره کنیم در طرح هیلیوس ثبت نام کردیم. همزمان از فامیل پول قرض گرفتیم تا یک خانه کوچک در شهر اجاره کنیم. منظم در کلاس زبان یونانی شرکت کردیم اما دو ماه بعد هم خبری از پرداخت قسط اول نشد. وقتی پیگیر شدیم گفتند که برنامه تعطیل می‌شود و ما همه بیکار خواهیم شد.
او و همسرش یک قرارد یک ساله اجاره خانه امضاء کرده‌اند. ودیعه و اجاره ماه اول را قرض گرفته‌اند و حالا هیچ‌کس پاسخگویشان نیست. او می‌گوید: «حالا من با شوهر بیمارم بدهکار شدیم تا قرارداد یک سال خونە را ببندیم و کسی هم جوابگومان نیست. صاحب‌خانە هم تهدید می‌کند ما را بیرون می‌کند.»
او تنها پناهنده‌ای نیست که تحت تاثیر تعلیق برنامه هیلیوس با مشکل روبرو شده است. پناهندگان دیگری وضعیتی مشابه او دارند. آنها با آغاز به کار دوباره برنامه از روزهای پایانی فوریه ۲۰۲۴ باردیگر امیدوارند که وضعیتشان کمی بهتر شود. وزارت مهاجرت اما قصد دارد در پایان ژوئن برنامه هیلیوس را برای همیشه متوقف کند. رسانه‌ها و سازمان‌های حامی پناهندگان می‌گویند سازمان بین‌المللی مهاجرت نیز تمایلی به تمدید برنامه ندارد
صدها شاغل در بخش خدمات اجتماعی ادغام پناهندگان با توقف این برنامه بیکار خواهند شد. پناهندگانی که مشمول این طرح شده بودند، دوباره سرگردان رها می‌شوند. دولت هم هیچ طرح جایگزینی ندارد.
بازی دو طرفه دولت رستگرا
برنامه هیلیوس تنها یک نمونه از تاکتیک‌های دولت راستگرای کیریاکوس میتسوتاکیس در برخورد با پناهجویان و مهاجران است. در درون حزب نئادیمکراتیا یک گرایش افراطی‌تر همسو با احزاب ضد مهاجر اروپا رشد کرده است. همزمان گرایش‌های ضدمهاجر و ناسیونالیستی تحت تبلیغات رسانه‌های دولتی قدرت گرفته‌اند. نخست وزیر یونان که تابستان ۲۰۲۳ توانست بار دیگر قدرت را در دست بگیرد، سیاستی دوگانه در برخورد با پناهجویان دارد؛ از یک سو به‌دلیل اینکه خود را نئولیبرال می‌داند نمی‌تواند همانند گرایش‌های افراطی‌تر چهره ضدمهاجر خود را نمایان کند و از سوی دیگر نگران است پایگاه رای خود را در میان این گروه‌ها را از دست بدهد.
او برای مدیریت این دوگانه از یک سو در تبلیغات رسانه‌ای از ایجاد سازمان‌های مخصوص برای بهبود وضعیت پناهندگان و ادغام آنها خبر می‌دهد و از سوی دیگر با سنگ‌اندازی در مسیر برنامه‌های حمایتی، تلاش می‌کند رضایت موتلفان افراطی‌تر و ضدمهاجر خود را به دست آورد.
دولت یونان در حالی که حاضر به پذیرش دایمی‌کردن طرح‌های حمایت از پناهندگان نیست، سعی دارد چهره‌ای دیگر از خود در اتحادیه اروپا نمایان کند تا بتواند همچنان از حمایت اتحادیه اروپا برخوردار باشد. در سوی دیگر اما با برجسته‌کردن مسئله پناهجویان و تاکید بر «بار مالی» آنها برای دولت، احساسات ناسیونالیستی را تحریک می‌کند و به موج مهاجرستیزی دامن می‌زند.
کابینه میتسوتاکیس با استفاده از کارت پناهجویانی که اگر راهی بیابند یونان را به مقصد کشورهای دیگر ترک می‌کنند، هم در اتحادیه اروپا حامی می‌خرد و هم در سیاست داخلی یونان تا همچنان در قدرت بماند.
** کلمەی هلیوس در زبان یونانی بە معنی خورشید است و بە برنامەای برای خدمات رسانی در جهت ادغام اجتماعی پناهندگان در یونان اشارە دارد.