از چند سال پیش تاکنون، هرچندگاه یک بار خبر می‌رسد که بازار تاریخی تبریز برای تأمین گرما در فصل سرد سال نیاز به گازرسانی دارد. بحث‌هایی در مخالفت با آن درمی‌گیرد و سپس فراموش می‌شود. موضوع این است که بازار بزرگ تبریز فقط بازار نیست بلکه بنای تاریخی ارزشمندی است که در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده و هرگونه تغییر و تحولی در آن خطر حذف این بازار تاریخی را از میراث یونسکو به همراه دارد. از دیگر سو، بازار بزرگ تبریز فقط بنای تاریخی نیست بلکه حیات و زندگی آن بدون وجود بازاریان و کسبه بی‌معناست. در واقع بخشی از ارجمندی این بازار به حضور زندگی و پویایی در آن بستگی دارد. از این رو دو راهی گازکشی برای رفاه کسبه و بازاریان یا حفظ بنا به شکل سنتی موضوعی است که طرفداران میراث فرهنگی را نگران می‌کند.
با تغییرات اقلیمی شدیدی که این سال‌ها با آن مواجه‌ایم، حالا مسأله فقط مقابله با سرما نیست بلکه اگر قرار است در بناهای تاریخی وسایل رفاهی در نظر گرفته شود باید سراغ فن‌آوری‌هایی رفت که دو امکان سرمایش و گرمایش را با هم داشته باشد تا اگر نیاز به دستبرد به بافت معماری مجموعه است، یک‌بار برای همیشه این کار انجام شود و خطراتی همچون آتش‌سوزی نیز اصلی‌ترین تهدید نباشد.
موقعیت تاریخی بازار بزرگ تبریز
در شمال غربی ایران، در استان آذربایجان شرقی، بازار بزرگ تبریز را بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده ایران و جهان می‌دانند که تیمچه‌ها، کاروانسراها، سرای‌ها، انبارها، حجره‌ها و راسته بازار در مجموعه‌ای تودرتو ساخته شده است و چندین مسجد، حمام و مدرسه‌ی دینی دارد. در زلزله‌ی تاریخی سال ۱۱۵۷ خورشیدی، بازار خراب شد که توسط حاکم وقت بازسازی شده است. این بازار در سال ۱۳۵۴ به ثبت ملی رسیده است و سال‌ها بعد، در سال ۱۳۸۹، به ثبت جهانی یونسکو رسید و به عنوان میراث جهانی شناخته می‌شود.
در جغرافیای قدیم تبریز، به عنوان پایتخت قاجارها، بازار هسته اصلی شهر را تشکیل می‌داد که از آن به ستون فقرات شهر یاد می‌کنند و از جهات مختلف به عالی‌قاپو (مجموعه کاخ‌های ولیعهدنشین)، مسجد جامع و مهران‌رود (میدان چایی) منتهی می‌شود. نکته‌ی مهم در معماری فضای این بازار، تودرتویی آن است و ارتفاع گذرهای آن که نسبت به بازارهای گرمسیری ایران مثل بازار وکیل کوتاه‌تر است؛ نکته‌ای که کار گازرسانی را به این بازار پرخطر می‌کند ضمن آن‌که عرض گذرهای آن هم حدود ۵- ۶ متر است و مناسب عبور ماشین‌های آتش‌نشانی نیست که یکی از ملزومات گازکشی در هر نقطه‌ای است.
در معماری سنتی بازار در ایران، بین فضاهای باز، (صحن)، با فضاهای بسته نسبتی موزون برقرار است که تابع آب و هوای هر اقلیم است. سقف بلند بازارهای گرمسیری ایران مناسب تحمل گرما در شرایط اقلیمی گرم و خشک است. در چنین مناطقی که گرما بیش از سرما مشکل‌آفرین است، «طاق‌ها بلندتر، عرض راسته‌ها بیشتر و منفذهای بالای طاق‌ها بزرگ‌تر هستند. علاوه بر منفذهای بام، در بعضی از بازارها مخصوصاً در نواحی جنوبی مانند بازار وکیل شیراز و قیصریه ابراهیم‌خان در کرمان بازشوهایی در زیر طاق قرار دارند که به تأمین نور و تهویه و کاهش حرارت در راسته‌ها کمک می‌کنند..» ( گونه شناسی و تحلیل کالبد بازارهای ایرانی در اقلیم‌های چهار گانه/ علیرضا دودانگی، فریبا سادات مفتخری قویدل)
طبیعت هر اقلیم از ضرب‌آهنگی پیروی می‌کند که در معماری آن اقلیم نمود یافته است و هرگونه تغییر و تحول می‌بایست متناسب با شرایط آن اقلیم باشد. از این روست که در ایجاد هر تغییر و تحول رفاهی- مرمتی- ساختاری در بناهای تاریخی با صرف همدستی بازار نمی‌توان به خرابی روح و فیزیک بنا دست یازید.
بازار تبریز واقع در اقلیم سرد و دارای تجارتی گسترده- (پل ارتباطی ایران با غرب و قرار گرفتن در جاده ابریشم) – بافتی متراکم، فشرده و پوشیده دارد. اغلب فضاهای بازار دو طبقه و گاه سه طبقه است. ارتفاع سقف راسته‌ها حداکثر ۶ متر است و عرض راسته‌ها ۴ تا ۵ متر.
سقف کوتاه‌تر بازار تبریز به نسبت بازارهای گرمسیری مناسب نگه داشتن و حفظ هوای گرم در فصل سرد و طولانی تبریز است. برای مقایسه می‌توان عرض و ارتفاع بازار قیصریه اصفهان را در نظر گرفت که عرض آن ۶ متر و ارتفاعش حدود ۲۰ متر است.
وجود طاق [در بازارهای سردسیری همدان، زنجان و تبریز] مانع از تبادل حرارتی بیش از حد بین داخل و خارج راسته‌ها می‌شود و ابعاد نسبتاً کوچک عرض و ارتفاع راسته‌ها باعث می‌شود که درجه حرارت در راسته‌ها در حد آسایش و قابل قبول برای انسان باشد. حرارت ناشی از فعالیت مردم، چراغ‌های داخل بازار و بخاری‌های داخل حجره‌ها به جهت تأمین دمای مطلوب در زمستان‌های این نواحی کفایت می‌کند به نحوی که حجره‌داران در این فصل نیز مانند سایر فصول می‌توانند ورودی حجره‌ها را در مقابل مشتریان باز بگذارند.
(همان)
باربر بودن دیوارها و ضخامت بسیار زیاد آن به لحاظ وزن سنگین طاق‌ها و منفذهای بالای طاق‌ها تأثیر چندانی در مختل نمودن دمای متعادل بازار ندارند و بیشتر نقش نوررسانی را برعهده دارند که هماهنگی مناسبی در کل فضاهای راسته ایجاد می‌کند. طبیعت هر اقلیم از ضرب‌آهنگی پیروی می‌کند که در معماری آن اقلیم نمود یافته است و هرگونه تغییر و تحول می‌بایست متناسب با شرایط آن اقلیم باشد. از این روست که در ایجاد هر تغییر و تحول رفاهی- مرمتی- ساختاری در بناهای تاریخی با صرف همدستی بازار نمی‌توان به خرابی روح و فیزیک بنا دست یازید.
خطرات انسانی گازکشی بازار سرپوشیده
اهالی تبریز هنوز می‌بایست خاطره‌ی آتش‌سوزی سال ۱۳۹۸ بازار را به یاد داشته باشند؛ این آتش‌سوزی در ۱۹اردیبهشت رخ داد و تا ساعت دو بامداد سرای «ایکی قاپیلار» در آتش سوخت. دو نفر کشته و چندین نفر مجروح شدند. امکان رفت و آمد ماشین‌های آتش‌نشانی به داخل بازار وجود نداشت. دلیل آن آتش‌سوزی را اتصال برق اعلام کردند و معلوم نیست اگر انشعابات گاز به سرای‌های بازار رفته بود حجم انفجار حاصل از اشتعال لوله‌های گاز چه فاجعه‌ای را رقم می‌زد!
مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ گفته بود:
موضع رسمی و قانونی این پایگاه درباره تأمین گرمایش، بر اساس الزامات مربوط به سازمان جهانی یونسکو، مقررات نظام مهندسی ساختمان، موازین آتش‌نشانی، شرکت گاز و مهم‌تر از همه آیین‌نامه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است و ذره‌ای عدول از این مقررات برای ما قابل تحمل نبوده و اجازه آن را به هیچ عنوان نمی‌دهیم. نباید چنین فرض شود که این مکان تنها به عده‌ای که در آنجا فعالیت اقتصادی دارند، تعلق دارد و اگر چنین بود نیازی به استقرار پایگاه جهانی در بازار وجود نداشت، بنابراین هر گونه اقدام برای انجام کارهای عمرانی، مرمتی، خدماتی و تأمین گرمایش و سرمایش نیازمند رعایت قوانین خاص پایگاه‌های جهانی است.
در حالی که او با جدیت گفته بود «به هیچ عنوان پای مصوبه‌ای را که در آن ضوابط میراث، نظام مهندسی و سایر ارگان‌های مربوطه زیرپا گذاشته شود، امضا نمی‌کنم.» به نظر می‌رسد تا حدودی از حرف خود عقب نشسته است زیرا در ۸ اسفند ۱۴۰۲، اعلام شد:
با حضور نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه تبریز عملیات گازکشی به داخل بازار تاریخی تبریز آغاز شد. با وجود مخالفت‌هایی که در خصوص این اقدام وجود داشت؛ گویا مجوزهای لازم از اداره کل میراث فرهنگی استان، سازمان نظام مهندسی، شهرداری و شرکت گاز اخذ شده است و از امروز عملیات لوله کشی از پشت بام بازار تاریخی و ثبت جهانی شده بازار تاریخی تبریز آغاز شد.
(نصرنیوز/ ۸ اسفند ۱۴۰۲)
این گشایش البته از آن گشایش‌های قطعی نیست و در کشمکش بین طرفداران میراث و بازاریان و کسبه، هر کس سعی دارد در مسابقه نابرابرِ طناب‌کشی سهم بیشتری از طناب را به سمت خود بکشد گرچه از قبل مقدار زیادی از طناب در سمت بازاریان ذخیره شده است. به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی که معلوم نیست وزیر میراث است یا وزیر بازاریان در سفری که در تیرماه سال گذشته به استان آذربایجان شرقی و دیدار با کسبه داشت اعلام کرد: «باید هر چه سریع‌تر مطالعات مربوط به سیستم گرمایش بازار انجام و عملیاتی شود.»
در همان حال، سه سال پیش، روابط عمومی شرکت گاز استان آذربایجان شرقی از قول مدیر بهره‌برداری شرکت گاز استان اعلام کرده بود:
با توجه به بافت تاریخی محدوده اعلامی و اینکه تمامی محدوده‌های تاریخی استان در حوزه استحفاظی سازمان میراث فرهنگی قرار داشته، لذا از انجام هرگونه حفاری، شبکه‌گذاری و… وفق قوانین و مقررات موضوعه، مستلزم ارائه مجوزهای لازم از سوی سازمان یادشده می‌باشد.
به نظر می‌رسد وزیر از راه رسیده مشغول اعطای این مجوزهای لازم باشد که پیشنهاد سرعت گازکشی را داده است.
در پشت‌بام چه خبر است؟
علاوه بر اینکه گازکشی بازار بزرگ تبریز تهدید آتش‌سوزی را به دنبال دارد، نصب علمک‌های گاز هم برای منظر بازار مشکل‌آفرین است. پیش‌تر، زمزمه‌هایی درباره تأمین گرمایش بازار از طریق انرژی برق اعلام شده بود که به دلیل هزینه‌بر بودن با مخالفت بازاریان مواجه شد؛ مسأله‌ای که غیرقابل حل نیست و همان‌طور که دولت در مناطق گرمسیر یارانه‌ی برق می‌دهد می‌تواند برای محدوده‌ای مثل بازار تبریز از این طریق تا حدودی مشکل هزینه‌بر بودن برق را حل کند. به گفته مدیر پایگاه جهانی بازار تبریز، اداره برق آذربایجان شرقی کمبودها و نواقص مربوط به زیرساخت‌ها را دلیلی بر عملیاتی نشدن تأمین گرمایش بازار تبریز از راه برق اعلام کرده است که البته می‌توان با انواع طرح‌ها مثل ایجاد نیروگاه‌های کوچک برق در اطراف بازار یا بهره‌مندی از انرژی خورشیدی نسبت به تأمین زیرساخت‌ها اقدام کرد.
همین حالا هم بازار تبریز، این سازه بی‌مانند آجری با قدمتی طولانی در فعالیت اقتصادی و کسب و کار که زمستان‌هایی بسیار سردتر از زمستان‌های این سال‌ها را پشت سر گذاشته است، در معرض خطر تغییر هویت تاریخی داد و ستد است. مغازه‌های زیادی جای خود را به کارگاه‌های صنعتی داده‌اند، بنکداری و عمده‌فروشی که کارکرد اصلی این بازار بوده است رفته‌رفته می‌رود که فراموش شود. در صورت ورود لوله‌های گاز به این بازار بزرگ جهانی، مغازه‌های زیادی به غذاخوری، آشپزخانه، رستوران، فست‌فود فروشی و… تغییر کاربری خواهند داد که همین حالا هم کم و بیش پا گرفته‌اند.
یک استاد هنر اسلامی دانشگاه تبریز هم در مصاحبه با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) گفته بود:
تعداد شش موتورخانه مرکزی برای رسیدن انرژی گرمایش به وسیله لوله‌گذاری آب، همچون سیستم رادیاتور به تمامی راسته و سراها پیش بینی شده بود و حتی یک موتورخانه نیز به صورت پایلوت در سرای امیر اجرا شد. تأسیسات و گازرسانی به آن نیز انجام گرفت و کاملاً آماده بهره‌برداری بود اما با توجه به اینکه مباحث مالی مطرح شد و بازاریان دیدند که گازرسانی برایشان بیشتر از نصب سیستم رادیاتور و پرداخت هزینه شارژ صرفه دارد، حاضر به اجرای آن نشدند.
همین حالا هم این سازه بی‌مانند آجری با قدمتی طولانی در فعالیت اقتصادی و کسب و کار که زمستان‌هایی بسیار سردتر از زمستان‌های این سال‌ها را پشت سر گذاشته است، در معرض خطر تغییر هویت تاریخی داد و ستد است. مغازه‌های زیادی جای خود را به کارگاه‌های صنعتی داده‌اند، بنکداری و عمده‌فروشی که کارکرد اصلی این بازار بوده است رفته‌رفته می‌رود که فراموش شود. در صورت ورود لوله‌های گاز به این بازار بزرگ جهانی، مغازه‌های زیادی به غذاخوری، آشپزخانه، رستوران، فست‌فود فروشی و… تغییر کاربری خواهند داد که همین حالا هم کم و بیش پا گرفته‌اند. هر تغییری در هر بنای تاریخی از جمله بازار بزرگ تبریز بدون در نظر گرفتن الزامات یونسکو منجر به حذف آن بنا از ثبت جهانی یونسکو می‌شود و این البته ضرری است که از لحاظ مالی هم متوجه بازاریان تبریز خواهد شد که پس از ثبت جهانی این بازار پذیرای تعداد زیادی از گردشگران خارجی شد.
مهندس اکبر تقی‌زاده، معمارِ طرح مرمت و احیای بازار تبریز عملیات گازکشی در این اثر جهانی را خطای راهبردی دانست و گفت:
گازکشی بازار تاریخی تبریز، به صلاح بازار تبریز، شهر تبریز و مملکت نیست و جایگاه این اثر تاریخی را فهرست یونسکو متزلزل خواهد ساخت. ما اساساً از همان سال‌های توزیع انرژی گاز در مقیاس کلان کشور، مرتکب اشتباه شدیم، به طوری که به جای اینکه گاز را به انرژی‌های سالم مثل انرژی الکتریکی تبدیل کنیم، آن را به تمام نقاط کشور، از شهرها تا روستاهای دوردست فرستادیم. وقتی گاز را از یک انشعاب خانگی، به چندین اتاق می‌رسانیم، شبیه این است که در یک خانه، از یک کنتور، ۱۰ بمب را منشعب کرده‌ایم. ۵۵ هزار واحد کسبی در تیمچه‌ها و سراها و راسته‌هایی که همگی پوشیده و محدود هستند، در بازار تبریز، فعالیت می‌کنند؛ خدانکرده اگر اتفاق کوچکی در یکی از این واحدها بیفتد، ابعاد سهمگین حادثه، غیرقابل‌تصور است.
(گازکشی بازار تبریز ممکن است به خروج این اثر از فهرست یونسکو بینجامد/ سایت صاحب‌دیوان/ ۱۲ اسفند ۱۴۰۲)
به نظر می‌رسد در میان موج مخالفت‌ها چه به دلایل میراث فرهنگی و چه به دلایل خطرات جانی گازکشی به بازار بزرگ تبریز که شهری زلزله‌خیز هم هست و این خطر را بیشتر هم می‌کند، دست‌هایی در پشت پرده مشغول آماده‌سازی بازار بزرگ برای گازرسانی‌اند. اتحاد بازار با نمایندگان شورای شهر و مجلس چیزی نیست که از چشم‌ها پنهان بماند. نمایندگان برای تبلیغاتشان نیاز به هزینه‌هایی داشته‌اند، بازاریان در ازای خدماتی که داده‌اند، خواسته‌هایی داشته‌اند. سر یکی از این خواسته‌ها برمی‌گردد به در معرضِ خطر قرار دادن بزرگ‌ترین بازار جهانی تا همدستی بازار و سیاست بیش از پیش روشن شود. بازاریان همچنان اصرار به گازکشی بازار دارند. به گزارش جهان صنعت گویا مجوزهای لازم از اداره کل میراث فرهنگی استان، سازمان مهندسی، شهرداری و شرکت گاز اخذ شده و عملیات لوله‌کشی از پشت‌بام بازار تاریخی و ثبت جهانی‌شده تبریز به زودی به جریان می‌افتد.
در پشت‌بام بازار هر خبری هست نتیجه این شده که ناگهان لحن مسئولان میراث فرهنگی استان تغییر کند. در فروردین ۱۴۰۳، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی به باشگاه خبرنگاران جوان گفت:
با توافق انجام شده بین هیئت امنای بازار و شرکت گاز آذربایجان شرقی قرار است نمونه‌ای کوچک از گازکشی به صورت آزمایشی اجرا شود تا با بررسی تمام جوانب امر و رصد و کنترل نقاط ضعف نسبت به تعمیم آن به سایر نقاط بازار اقدام شود.
حمزه‌زاده ایمنی را مهمترین موضوع در مسئله گازرسانی به بازار مسقف تبریز عنوان و اضافه کرد:
به دوستداران میراث فرهنگی و آثار تاریخی تبریز اعلام می‌کنیم تا کنترل‌های نهایی و کافی انجام نشود گازرسانی به بازار تبریز اجرایی نمی‌شود و در این زمینه با نهاد‌ها و ارگان‌های مسئول و نظارتی به توافق رسیده‌ایم.
و این یعنی آنچه در حال حاضر اهمیت دارد تنها ایمنی بازار است و نه حفظ اصالت بنای تاریخی و گرچه که ایمنی خود به خود به حفظ بنا کمک می‌کند اما از جنبه‌ی میراث فرهنگی ایمنی همه چیز نیست: خرابی منظر بنا، تغییر کاربری احتمالی مغازه‌ها پس از گازرسانی و… از دیگر مواردی است که این مسئول میراث فرهنگی استان توجهی به آن نشان نداده است و همین هم ظن تعهدات و وعده‌های خاصی را به بازاریان تشدید می‌کند. این ظن با توجه به سخنان مدیرعامل شرکت گاز آذربایجان شرقی در مصاحبه با خبرگزاری ج. ا (ایرنا) قوت می‌گیرد:
ورود شبکه گاز شهری به داخل بازار را به هیچ عنوان تأیید نمی‌کنیم. متولی اصلی این جریان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی است که اگر این مجموعه شرکت گاز را مکلف به امری کنند، مانع نمی‌شویم. البته در این خصوص نیز شرکت گاز آذربایجان شرقی پس از اخذ مجوزهای لازم و کافی از نهادهای حاکمیتی تنها می‌تواند تا ورودی بازار تبریز گاز را تحویل داده و در توزیع آن به داخل بازار و مغازه‌ها هیچ نقشی نخواهد داشت.
هر چه اختلاف میان دما و رطوبت فضای داخل با فضای خارج بیشتر شود، احتمال وقوع آسیب برای مصالح افزایش می‌یابد. برای پیشگیری از وقوع آسیب در بناهای تاریخی، درک کارکرد اجزای ساختمان در ارتباط با هم به عنوان یک سیستم مشترک ضروری است. اختلاف میان دما و رطوبت فضای داخل و خارج بنا را می‌توان چیزی همانند اختلاف میان دوستداران میراث با مسئولان میراث فرهنگی، بازاریان و تمام افراد ذی‌نفع در گازکشی بازار تبریز در نظر گرفت که هر چه این اختلاف عمیق‌تر می‌شود، زورآزمایی طرف مقابل برای رسیدن به خواسته‌اش که همان گازکشی باشد افزایش می‌یابد و در نهایت خرابی بیشتری به بار می‌آورد. شاید در چنین وضعیتی تنها راه چاره همان روش سنتی پادرمیانی پیش‌کسوتان معماری و دلسوزان شهر باشد تا مگر بشود جلوی فاجعه‌ای در راه را گرفت.