بر اساس استاندارهای جهانی، شهر توسعه یافته و دوست‌دار معلولان، شهری مناسب‌سازی شده برای آنان است. مناسب‌سازی شهری ابتدا برای هنجار گذاری و سپس بابت عملی‌سازی هنجارها، اهمیت پیدا می‌کند. مناسب‌سازی رابطه مستقیم با حضور فعال معلولان در جامعه دارد.
قوانین استاندارد برابرسازی فرصت‌ها برای معلولان که در تاریخ ۲۰ دسامبر ۱۹۹۳ توسط مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شده است، در بند مربوط به دسترسی به محیط‌های فیزیکی به وظایف دولت‌ها در این مورد چنین اشاره می‌کند:
دولت‌ها می‌بایست اقداماتی را شروع کنند که موجب برداشتن موانع مشارکت معلول در محیط فیزیکی شود. این اقدامات می‌بایست استانداردها و خطوط راهنما را به تصویب رسانده و وضع نمایند تا اطمینان حاصل شود که درمناطق مختلف مثل خانه‌ها، ساختمان‌ها، سرویس‌های حمل و نقل عمومی و سایر سرویس‌های مسافرتی، خیابان‌ها و سایر محیط‌های خارج ازخانه دسترسی به وجود آمده است.
از نظر سازمان جهانی بهداشت موانع عبارت است از «عواملی در محیط یک فرد که از طریق غیبت یا حضورشان، عملکرد فرد را محدود می‌کند و ناتوانی ایجاد می‌کند.» این موارد شامل جنبه‌هایی مانند نگرشی، ارتباطی، فیزیکی، خط‌مشی، برنامه‌ای، اجتماعی و حمل و نقل است.
به طور کلی دو هدف مهم در مناسب‌سازی شهری وجود دارد:
- در دسترس بودن
- ایجاد تسهیلات ویژه
این دو هدف به طور مستقیم تکمیل کننده‌ی یکدیگر هستند به طوری که برای نمونه، مناسب‌سازی مکان‌های عمومی و یا وسایل حمل و نقل عمومی همراه با تسهیلات ویژه معلولان، زمانی کارآمد خواهد بود که برای ایشان در دسترس نیز باشد.
بر این اساس شهر پویا، باید ظرفیت پذیرش معلولیت میان افراد را دارا باشد در غیر این صورت، شهر خود دارای معلولیت خواهد بود. این بدین معناست که شهر از ارائه خدمات رفاهی به یکی از اقلیت‌های مهم جامعه یعنی معلولان، ناتوان است.
دستورالعمل‌ها روی کاغذ
بر اساس مطالعات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن مجموعه ضوابطی برای دسترسی عادلانه به امکانات شهری تدوین شده است. در این طرح برای مثال، وجود رمپ در کنار پله ضروری خوانده شده و شیب رمپ بین ۶ تا ۸ درصد مجاز اعلام شده است.
بیرون‌زدگی‌های دیوار معابر برای تشخیص و عبور نابینایان می‌بایست از اصول مهندسی مناسب‌ساز پیروی کنند. چراغ‌های راهنمایی عابر پیاده باید به هشدار دهنده شنیداری مجهز باشند. دسترسی به ایستگاه اتوبوس باید از پیاده رو و بدون مانع باشد. اماکنی با دسترسی پله برقی، باید به آسانسور نیز مجهز باشند. وجود حداقل یک توالت فرنگی در هر مجموعه توالت عمومی ضروری است.
همان طور که پیداست دستورالعمل‌های اجرایی مناسب‌سازی شهری بر جزئیات فراوان، دقیق و کارآمدی تاکید دارد. به طور کلی معیارهای مناسب‌سازی در تمام جهان از یک الگوی ثابت پیروی می‌کند. بهترین شهر در مناسب‌سازی معلولان لزوما بهترین قوانین را تدوین نکرده است بلکه به بهترین شکل آن را اجرا کرده است.
از ادعا تا عمل
دولت ایران ادعا دارد که تلاش‌های زیادی را در امر مناسب‌سازی صورت داده است. برای مثال در گزارشی از خبرگزاری ایسنا که در سال ۹۷ منتشر شده است، حمید موسوی، مدیرکل معماری و ساختمان شهرداری تهران، مدعی آن است که تمام پله‌ها از پیاده رو‌های شهر تهران حذف خواهد شد. این وعده‌ای است که عملا شاهد تحقق يافتن آن در شهر تهران نيستيم.
در نمونه‌ای دیگر می‌بینیم که شهرداری تهران بوستانی متناسب با نیازهای معلولان در سال ۹۵ در منطقه ۲۰ تهران در محله فیروز آبادی را افتتاح نموده است. درباره امکانات این بوستان به مواردی همچون نصب کفپوش‌های خطی بریل و چراغ‌های دفنی ویژه نابینایان و کم بینایان، آبخوری‌های استاندارد، مجموعه‌های بدن‌سازی و بازی کودکان و سرویس‌های بهداشتی ویژه معلولان اشاره شده است. همچنین شهرداری از افتتاح بوستان‌هایی برای معلولان در مناطق ۱۰ و ۱۷ تهران خبر داده است. اما با توجه به تعداد کل پارک‌های پایتخت، مي‌توان ديد وجود انگشت شمار پارک‌های مخصوص معلولان، عملا به هیچ وجه راه‌گشای آنها نخواهد بود. با نگاهی دقیق‌تر همچنین، وجود پارک مخصوص معلولان، انتخاب افراد معلول را محدود به همان انگشت شمار پارک‌های مخصوص ایشان می‌کند. محدودیتی که مغایر با حقوق معلولان در استفاده از تمام فضاهای شهری خواهد بود. اگر ادعا بر رفع تبعیض معلولان باشد، چگونه می‌شود پذیرفت که افراد معلول تنها بتوانند از چند پارک مخصوص خودشان و در مقابل، باقی افراد از تمام پارک‌های شهر استفاده کنند؟
دولت ایران مدعی که تلاش‌های زیادی را در امر مناسب‌سازی صورت داده است. برای مثال در گزارشی از خبرگزاری ایسنا که در سال ۹۷ منتشر شده است، حمید موسوی، مدیرکل معماری و ساختمان شهرداری تهران، مدعی آن است که تمام پله‌ها از پیاده رو‌های شهر تهران حذف خواهد شد. این وعده‌ای است که عملا شاهد تحقق يافتن آن در شهر تهران نيستيم.
در اقدامی دیگر شهرداری تهران، در سال ۹۳ سامانه ویژه حمل و نقل معلولان با شماره تماس ۶۳۰۵ را راه اندازی كرده است. مدیر این مجموعه اظهار کرد که همچنین حدود ۶ هزار دانش آموز معلول در ۵۵ مدرسه شهر تهران بطور رايگان به مدرسه می‌روند. او گفت ۳۴ دستگاه اتوبوس و ۲۰۰ خودروی ون و تاكسی عمليات حمل و نقل دانش آموزان معلول تهرانی را انجام می‌دهند. مشابه چنین اقدامی، سال‌ها بعد در شهرهای بزرگ ایران و نه البته در مناطق دور افتاده، صورت گرفته است. به طور مثال از سال ۹۷ و بعد از آن تنها ۵ خودرو ون مخصوص حمل و نقل معلولان در شیراز فعال بوده است و این رقم در مقابل جمعیت ۴۰ هزار نفری معلولان این شهر، خود گویای ناکارامدی این سیستم است.
به علاوه باید گفت، سیستم‌های حمل و نقل معلولان هزینه‌ی بیشتری نسبت به سیستم‌های حمل و نقل عمومی خواهد داشت.
اگر چه دولت تلاش داشته باشد این تفاوت در هزینه را کمتر کند ولی همچنان نمی‌تواند این تفاوت قیمت را به صفر برساند. از همین رو، این کاهش هزینه در رفت و آمد ممکن است افراد معلول را به استفاده از حمل و نقل عمومی ترغیب کند؛ اما اتوبوس‌های مناسب سازی نشده، ایستگاه‌های اتوبوس پله دار و ایستگاه‌های متروی بدون آسانسور، استفاده معلولان از حمل و نقل عمومی را تقریبا محال کرده است.
فضای مجازی
یکی دیگر از اقدامات، البته در بخش خصوصی، به منظور دسترس پذیر بودن مکان‌های مناسب‌سازی شده، طراحی سایتی با عنوان “بام” بوده است. برنامه ساز ایرانی، مانی رضوی‌زاده، دست به طراحی این سایت با عنوان بام، بانک اطلاعات مناسب‌سازی، زده بود و نخستین فهرست اماکن دسترس‌پذیر در ایران و اطلاعات مربوط به مناسب‌سازی اماکن عمومی را در همین سایت ارائه کرده بود. سایت بام به اپلیکیشنی با همین نام نیز در دسترس قرار گرفته بود. اپلیکیشن بام بر پایه دو بخش کلی هدایت می‌شد. در بخش اول اطلاع رسانی به معلولان و در بخش دوم ثبت مکان‌های جدید به فهرست اماکن دسترس پذیر توسط کاربران صورت می‌گیرد. در بخش اول می‌توان به اطلاعاتی همچون وضعیت پله‌ها، آسانسور، سرویس بهداشتی دسترسی داشت و در بخش دوم می‌توان مشاهدات عینی خود از بازدید اماکن را با دیگر کاربران به اشتراک گذاشت. به عبارتی می‌توان گفت ارتباطی متقابل و سازنده برای کاربران و هدایت کنندگان در این اپلیکیشن جریان داشته است. مانی رضوی زاده، طراح ایده، در گفتگو با الهام علمشاهی که در پایگاه اینترنتی معلولان ایران، شمعدانی، منتشر شده است، انگیزه‌ی طراحی این اپلیکیشن را نیاز شخصی خود به عنوان یک معلول، معرفی کرده است. او اظهار می‌کند که پله‌ها تقریبا اصلی‌ترین معضل معلولان است و ممکن است انتخاب رفتن به مکانی را برای آنان محدود کند. چنین راهکاری گرچه ممکن است به فرد معلول در انتخاب مقصد کمک کند اما همچنان حق او در دسترسی به تمام مکان‌های عمومی شهر را نادیده گرفته است و قدرت انتخاب را از فرد معلول به شهر واگذار کرده است. این بدین معناست که شهر، تا جایی که مناسب سازی شده به فرد معلول اجازه ورود می‌دهد.
البته ناگفته نماند که در صورت موفقیت پروژه، این وبسایت می‌توانست به واسطه نظارت مستقیم شهروندان معلول از وضعیت، افقی متفاوت از اجرای مناسب سازی به دست بدهد. این بدان معناست که صحت عملکرد و پیشرفت مناسب سازی شهر، توسط شهروندان معلول اثبات یا رد می‌شد. همچنین در نگاهی کلان تر در صورت همه گیر شدن پروژه، به واسطه این افشای حقیقت، ممکن بود روند تخصیص بودجه یا پیگیری اساسی مناسب سازی تغییر کند. اما با این همه، این پروژه به سرانجام نرسید و در حال حاضر این وبسایت و همچنین اپلیکیشن آن از دسترس خارج شده‌اند.
در آخر…
اگر بخواهیم عملکرد ایران را در مناسب‌سازی بررسی کنیم، با تخفیف می‌توان گفت تلاش‌هایی در این زمینه برای معلولان انجام شده است اما با این همه به نظر می‌رسد استمرار انزوای نسبی معلولان، پیامی شفاف به ارگان‌های دست‌اندر‌کار مناسب‌سازی دارد: تا تحقق اهدافتان هنوز راه زیادی هست!
رمپ‌های بدون سقف و بدون عاج ضد لغزش در روزهای بارانی، چهارراه‌هایی مجهز به چراغ قرمز دستی مخصوص معلولان اما تاریک و خطر آفرین، پیاده رو‌های لمسی برای نابینایان اما پر از شاخ و برگ از جانب آن، آسانسورهای دائماً تعطیل پل‌های عابر پیاده، توالت‌های فرنگی بدون میله و دستگیره، پیاده رو‌هایی بدون مانع اما با شیب عرضی زیاد با خطر واژگونی ویلچر، همه نمونه‌هایی از ناکارامدی مناسب‌سازی و عدم جدّیت در اجرای اصولی آن است. خبرگزاری جماران، در یک مصاحبه با شهروندی معلول به دسترسی دشوار معلولان برای رزرو ون‌های مخصوص حمل و نقل ایشان اشاره کرده است. عدم تناسب میان عرضه و تقاضا، علت ایجاد ضعف عملکردی در سیستم حمل و نقل معلولان شده است. شهروند معلول اذعان دارد که در فاصله‌ی چند دقیقه ممکن است رزرو ون‌ها به حداکثر رسیده باشد. این گزارش می‌گوید در روزهای تعطیل تعداد ون‌ها حتی کمتر از روزهای عادی است و غالباً اولویت سرویس دهی به مقصد مراکز درمانی خواهد بود و نه مقاصد تفریحی. به نظر می‌رسد چنین دیدگاهی زندگی یک معلول را زندگی بر اساس اولویت‌ها و فوریت‌ها می‌بیند و نه یک زندگی عادی مانند باقی شهروندان. این بدین معناست که حق تفریح با تبعیض میان معلولان و باقی جامعه به شهروندان داده شود. این نگرش منجر به ایجاد یک شکاف میان معلولان و جامعه خواهد شد. باید دانست که فرد معلول الزام به سکنا در محدوده‌ی مشخص، به صورت تمام وقت را ندارد. او حق دسترسی به تمام عرصه‌های زندگی اجتماعی را دارد. این یک مناسب‌سازی اصولی و جامع است که معلولان را به حضور و پویایی در جامعه دعوت می‌کند.