این روزها، با نزدیک شدن به فصل سرما، طبق معمول هر ساله، بحران آلودگی هوا و خطرات ناشی از آن بار دیگر چالش‌هایی جدی را برای شهروندان ایرانی به‌خصوص شهروندان کلانشهرها رقم می‌زند. به‌طور تقریبی همه ساله در بسیاری از روزهای پاییز و زمستان شاخص کیفیت هوای بسیاری از کلانشهرهای ایران از جمله تهران، کرج، اصفهان، اهواز، اراک، شیراز، تبریز بین هشدار قرمز و نارنجی در نوسان است و در شرایط ناسالم قرار می‌گیرد.
از اولین هشدار خطر درباره هیولای آلودگی هوای پایتخت، نزدیک به ۳۰ سال می‌گذرد، زمانی که حدود صد نفر از کارشناسان و مدرسان حوزه‌های مرتبط محيط زيست، جغرافيا و شهرسازی، «بيانيه هوای تهران ۷۴» را منتشر کردند که در آن برای نخستين بار از آلودگی هوای تهران به‌عنوان یک «بحران ملی» یاد شد.
از آن زمان تاکنون، عدد شاخص کیفیت هوای تهران سیر صعودی پیدا کرده است اما آلودگی هوا جدی گرفته نشده بلکه این معضل زیست‌محیطی هر سال بحرانی‌تر شده است.
نصف سال نفس کشیدن قدغن
معیار تعیین روزانه کیفیت هوا و میزان ارتباط آن با سلامتی شهروندان را شاخص کیفیت هوا تعریف می‌کنند و این شاخص عددی است که از سوی سازمان‌های دولتی برای سنجش آلودگی هوای یک منطقه و پیش‌بینی آینده آن به کار می‌رود. شاخص کیفیت هوا به ترتیب از صفر تا ۵۰ شرایط پاک یا سبز تعریف شده و از ۵۱ تا ۱۰۰ در شرایط قابل قبول یا زرد است، از ۱۰۱ تا ۱۵۰ در شرایط ناسالم برای گروه حساس یا نارنجی تعریف شده، ۱۵۱ تا ۲۰۰ در شرایط ناسالم برای همه با رنگ قرمز مشخص شده، ۲۰۱ تا ۳۰۰ در شرایط بسیار ناسالم با رنگ بنفش و ۳۰۱ تا ۵۰۰ در شرایط خطرناک با رنگ ارغوانی تعیین شده است.
شاخص کیفیت هوا بر اساس اندازه گیری ذرات معلق، اوزون، دی اکسید نیتروژن، دی اکسید گوگرد و انتشار مونوکسید کربن تعیین می‌شود.
به‌گزارش دنیای اقتصاد، تهرانی‌ها در ۲۱ روز سپری‌شده از آبان ماه سال‌جاری ، ۱۰ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس با شاخص بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ واحد تنفس کرده‌اند.
محسن پیرهادی، رییس فراکسیون مدیریت شهری مجلس شورای اسلامی می‌گوید:
کلان‌شهرهایی چون اهواز، تهران، کرج و اصفهان نیمی از روزهای سال گذشته را در وضعیت آلودگی هوا قرار داشتند و این بدان معناست که قریب به نیمی از روزهای شهروندان این شهرها با هشدار آلودگی هوا سپری شده است.
به‌گفته او شمار روزهای آلوده کلانشهرها نسبت به سال ۱۴۰۰، رشد قابل توجهی داشته و نشان از کاهش چشمگیر کیفیت هوای کلانشهرها و افزایش غلظت آلاینده‌هاست.
مرگ‌های خاموش زیر آسمان دودآلود
بر اساس آمارهای رسمی، مرگ‌ومیرناشی از آلودگی هوا نسبت به سال‌های گذشته نیز افزایش داشته است. روزنامه همشهری، ۲۴ آبان سال‌جاری در گزارشی مرگ و میر منتسب به آلودگی هوا و سطح ریزگردها را سالانه در ایران ۴۵ تا ۵۰ هزار مرگ اعلام کرده و نوشته که ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ مورد مربوط به کودکان زیر ۵ سال است.
سال گذشته، محمد صادق حسن‌وند، رییس مرکز تحقیقات آلودگی هوا نیز با هشدار در مورد روند افزایشی آلودگی هوا گفته بود که سالانه ۴۵ هزار مرگ ناشی از آلودگی هوا وجود دارد که در این میان هفت درصد مرده‌زایی بوده است.
پیشتر عباس شاهسونی، رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درباره مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در سال ۱۴۰۰ در گزارشی از ایسنا گفته بود:
میانگین تعداد مرگ کل منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق در بزرگسالان بالاتر از ۳۰ سال در ۲۷ شهر مورد مطالعه بیش از ۲۰ هزار نفر بوده است.
سایت «آمار فکت»، آمار مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران را حدودا بین سال‌های ۱۳۶۹تا ۱۳۹۸بررسی کرده و نوشته که در این سال‌ها مرگ‌ومیر ۱۰۴۱ برابر شده است و تعداد مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا را در ایران را تنها در سال ۱۳۹۷ را بیش از ۴۳ هزار نفر اعلام کرده است. به نقل از گزارش آمارفکت، میزان مرگ و میر بر اثر آلودگی هوا در ایران، برای اولین بار در سال ۱۳۶۹ (۱۹۹۰ میلادی) به ثبت رسیده است.
ما نباید آلودگی هوا را تقصیر عوامل محیطی و هواشناسی و پایداری هوا و وارونگی هوا بیندازیم. در تمام دنیا وارونگی هوا وجود دارد از جمله نقاطی که فصول سرد دارند، بنابراین آنچه مهم است مدیریت تولید آلاینده است.
یوسف رشیدی، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی و استاد محیط زیست
همچنین شهربانو امانی، عضو پیشین شورای شهر تهران نیز در سال ۱۳۹۸ گفته بود که روزانه ۱۵ نفر به‌دلیل آلودگی هوا در تهران می‌میرند.
بیماری‌های نفس‌گیر
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، آلودگی هوا، سبب بروز سرطان ریه، حملات آسم، برونشیت مزمن، بیماری مزمن انسدادی ریه، ذات الریه، بیماری‌های قلبی و روانی می‌شود.
در سال‌های اخیر تحقیقات پژوهشگران مرکز ملی بهداشت آمریکا نشان داده آلودگی هوا احتمال سقط جنین را افزایش می‌دهد، همچنین بر اساس این مطالعات آلودگی هوا می‌تواند احتمال زایمان زودرس، کم وزنی نوزاد هنگام تولد و به خطر افتادن جان مادر را افزایش دهد و وقتی زنان باردار برای مدتی طولانی در معرض آلودگی هوا قرار گیرند، این آلاینده‌ها می‌توانند از سد خونی میان مادر و جنین عبور کرده و روی جنین تاثیر بگذارند.
ساریه آزاد یک شهروند مقیم تهران که دوقلو باردار بوده و به‌تازگی سقط جنین کرده به رادیو زمانه می‌گوید در ماه سوم بارداری با درد شدید به بیمارستان رفتم و پزشک متوجه شد که هر دو جنین را از دست داده‌ام. ساریه می‌گوید:
پزشکان علت سقط جنین را احتمال آلودگی هوا تشخیص دادند و به من توصیه کردند که اگر بار دیگر تصمیم داشتم بچه‌دار شوم باید از تهران خارج شوم و کل طول مدت بارداری را در هوای سالم سپری کنم.
فاطمه زارعی نیز که از بیماری آسم رنج می‌برد می‌گوید:
کل دو هفته گذشته را مجبور شدم در خانه بمانم، گاهی از شدت نفس تنگی و حمله‌های مکرر متوجه می‌شوم، بیرون رفتن و نفس کشیدن در هوای آزاد برایم خطرناک است و مجبورم در خانه محبوس شوم، حتی برای خرید هم از خانه خارج نمی‌شوم. و نوه‌های کوچکم که ۵ و دو ساله‌اند در این روزها به مهد کودک نمی‌روند و پیش من می‌آیند تا با هم در خانه بمانیم.
نقش دولت در کاهش آلودگی هوا «هیچ»
به گفته داریوش گل‌علیزاده، رییس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم، «وارونگی دمایی و پایداری هوا»، در نیمه دوم سال، دلیل شاخص‌های کیفیت هوا در شرایط ناسالم هستند.
اما یوسف رشیدی، هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و استاد محیط زیست، نظر دیگری دارد، او می‌گوید:
آلودگی هوا را تقصیر وارونگی هوا نیاندازید. ما نباید آلودگی هوا را تقصیر عوامل محیطی و هواشناسی و پایداری هوا و وارونگی هوا بیندازیم. در تمام دنیا وارونگی هوا وجود دارد از جمله نقاطی که فصول سرد دارند، بنابراین آنچه مهم است مدیریت تولید آلاینده است. ما در این قسمت خوب عمل نکردیم و این عمل نکردن ما باعث شده آلودگی در تهران به این وضعیت برسد.
برخی از کارشناسان محیط زیست و همچنین شهروندان کلانشهرها، علت این بحران زیست‌محیطی را سوءمدیریت نظام جمهوری اسلامی در ارائه راهکارهایی همچون از «رده خارج کردن خودروهای فرسوده، تولید سوخت استاندارد و جایگزینی آن با سوخت بی‌کیفیت، سرمایه‌گذاری صحیح در صنایع خودروسازی و پالایشگاه‌ها و توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر، بستر سازی و فرهنگ‌سازی برای استفاده از دوچرخه و حمل‌ونقل عمومی، بازسازی و افزایش ناوگان عمومی و ارائه راهکارهایی برای حل معضل افزایش سطح ریزگردها می‌دانند».
برای مثال، محمد درویش، کارشناس محیط زیست، در گفت‌وگو با انتخاب، اقدامات دولت برای کاهش آلودگی را تقریبا در حد «هیچ» می‌داند و می‌گوید در تمام نقاط کشور دلایل آلودگی متفاوت است.
به نظر درویش مهم‌ترین دلیل تشدید آلودگی در اهواز را سوزاندن بقایای نیزار‌های نیشکر است. او در اصفهان مهم‌ترین دلیل را واحد‌های آلاینده ثابت می‌داند و می‌گوید فعالیت‌های معدنی در دشت سگزی و کارخانه‌‌ها مهم‌ترین دلیل آلودگی‌ها در این استان است. درویش ابزار‌ها و وسائل نقلیه متحرک در تهران و تبریز و مشهد را نیز عامل تشدید آلودگی می‌داند.
به‌گفته این کارشناس محیط زیست، آلودگی مسأله بسیار خطرناکی است که مانند دیگر مسائل کشور از حالت بحران خارج شده و مسأله بحران دیگر برای مردم عادی شده است.
او می‌گوید آلودگی سرنوشت ماست، چون هیچ اراده‌ای برای حل آن نداریم. ما تنها کشوری هستیم با سرعت به سمت عقب برمی‌گردیم.
محسن شاه‌محمدی یکی از شهروندان ساکن شهر کرج و کارمند بانک است و هر روز مجبور است برای به‌موقع رسیدن به سر کار که در تهران است، با خودروی شخصی خود در تردد باشد. او می‌گوید بحران آلودگی هوا برای ما عادی نشده فقط چاره‌ای نداریم جز اینکه این هوای کثیف را هر روز تنفس کنیم.
او در مورد وظیفه شهروندان در کمک به حل این بحران می‌گوید، تنها کاری که می‌توانیم بکنیم این است که تا آنجا که امکان دارد از خودروهای شخصی خود برای رفت‌وآمدهای روزانه استفاده نکنیم که آن هم باید امکان استفاده از وسایل نقلیه عمومی فراهم باشد و در سطح جامعه فرهنگ‌سازی شود، فرهنگ‌سازی در این زمینه باید از مهدکودک‌ها و مدارس آغاز شود. او تاکید می‌کند، افزایش اتوبوس و تشویق مردم به استفاده از مترو و دوچرخه نیز از راه‌هایی است که دولت می‌تواند از آن برای بهبود اوضاع استفاده کند.
یکی از راهکارهای نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی، واردات خودروهای برقی از جمله اتوبوس‌های برقی است که دولت رغبتی برای این راهکار نشان نمی‌دهد و خودروسازان داخلی در این زمینه سنگ‌اندازی می‌کنند.
سامان افضلی یک کارشناس صنعت خودرو
همچنین علی زیار قائم مقام مدیرعامل شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در ایران پیشتر در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر به نقش استفاده از سوخت مازوت در آلودگی هوا اشاره کرده و گفته است:
بخشی از آلودگی هوا می‌تواند ناشی از سوخت مازوت باشد، اما نمی‌توان همه مشکلات را ناشی از سوخت مازوت دانست زیرا ذرات معلق در هوا کمتر از ۲ میکرون هستند که نمی‌توانند منشأ سوختی داشته باشند.
او افزوده است:
ما تمام سعی خود را می‌کنیم تا گازوئیل را در تمامی نیروگاه‌ها جایگزین گاز کنیم اما در صورت کمبود گازوئیل در نیروگاه‌هایی مانند شازند از مازوت استفاده می‌شود. علت این مسأله ناترازی گاز است که بخش خانگی را در اولویت قرار داده و سهمیه نیروگاه‌ها کاهش پیدا می‌کند به همین دلیل برای جلوگیری از خاموشی و قطعی برق مجبور به استفاده از سوخت مازوت هستیم.
از سوی دیگر برخی از مسئولان نیز استفاده مردم از خودروهای شخصی را مقصر ایجاد این معضل به‌خصوص در پایتخت می‌دانند.
برای نمونه، مازیار حسینی معاونت حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، خودروها را عامل مهم آلودگی هوا در تهران می‌داند و می‌گوید ۸۰ درصد آلودگی در تهران متعلق به وسایل نقلیه است.
او تاکید می‌کند که وسایل نقلیه کاربراتوری و دیزلی با عمر بالای ۲۰ سال، متهمان اصلی آلودگی هوای تهران هستند.
مهدی علیزاده مدیرعامل شرکت واحد اتوبوسرانی شهر تهران نیز می‌گوید یکی از انتقادهای مردم این است که میزان معطلی در ایستگاه‌های اتوبوس زیاد است.
سامان افضلی یک کارشناس صنعت خودرو در گفت‌وگو با رادیو زمانه می‌گوید، یکی از راهکارهای نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی، واردات خودروهای برقی از جمله اتوبوس‌های برقی است که دولت رغبتی برای این راهکار نشان نمی‌دهد و خودروسازان داخلی در این زمینه سنگ‌اندازی می‌کنند.
او می‌گوید در مجموع با واردات خودرو می‌‌شد خودروهای فرسوده را جایگزین کرد ولی رسما این طرح اجرایی نشد و دولت هیچ‌کاری در این زمینه نکرد.
به گفته این کارشناس خودرو، کیفیت پایین بنزین عامل دیگری است که به آلودگی هوا دامن می‌زند و در مورد هیچ‌کدام از این عوامل شهروندان مقصر نیستند.
یک قانون برای هوای پاک و ۲۱ دستگاه که آن را اجرا نکردند
قانون هوای پاک هم یکی دیگر از راهکارهایی بود که در سال ۹۶ تصویب ولی اجرایی نشد.
به‌گزارش ایسنا، این قانون پس از تصویب، ۲۱ دستگاه اجرایی را از جمله وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صدا و سیما را مکلف کرده است که هر یک به تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا اجرایی کنند.
اما گویا با گذشت زمان مشخص شد که دستگاه‌ها تمایل چندانی به اجرای این قانون ندارند. آنها بی‌میلی در اجرای قانون هوای پاک را «نبود اعتبار کافی» اعلام کرده‌اند. رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط زیست در ایران گفته است برای اجرای این قانون، به ۱۰۷ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز است که در بودجه امسال فقط ۸۴۰ میلیارد تومان برای آن در نظر گرفته شده است.
بنابراین امسال نیز همچون سال‌های گذشته بحران آلودگی هوا که نفس کشیدن را به مخاطره می‌اندازد با مرهم‌های موقتی‌ای همچون طرح زوج و فرد کردن تردد خودروها، تعطیلی مدارس، هشدار برای در خانه ماندن بیماران، سالمندان و کودکان سپری می‌شود. تدوام این روند بیش از پیش بیماری و مرگ خاموش شهروندان را رقم خواهد زد.