«امواج مدیا» که در روزهای گذشته چندین خبر از پشت پرده مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا منتشر کرده است سه‌شنبه ۲۶ سپتامبر/ ۴ شهریور در خبری اختصاصی و به نقل از چند منبع نوشت که علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی به مذاکره‌کنندگان ایرانی (و به صورت مشخص به علی باقری کنی، معاون سیاسی وزارت خارجه) اجازه داده است تا با مقام‌های آمریکایی به صورت مستقیم مذاکره کنند.
منابع بلندپایه ایرانی که نخواستند نامشان فاش شود، گفتند که علی باقری کنی، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای آماده است تا اوایل هفته آینده با برت مک‌گورک، هماهنگ‌کننده خاورمیانه و شمال آفریقا در کاخ سفید در عمان دیدار کند.
این رسانه به نقل از منابعش نوشت که در صورت برگزاری این جلسه، گام بعدی این خواهد بود که پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل (بریتانیا، فرانسه، چین، روسیه و آمریکا) و آلمان با ایران جلسه تشکیل دهند.
یکی از منابع خبری امواج مدیا پیش‌بینی کرده است که اگر همه چیز خوب پیش برود امکان برگزاری نشست مشترک پنج عضو باقیمانده در برجام پس از روز ۱۸ اکتبر یعنی روزی که یکی از بندهای مهم غروب برجام اجرایی می‌شود، خواهد بود.
مذاکره مستقیم میان ایران و آمریکا در دوره‌های زمانی کوتاهی از رهبری علی خامنه‌ای انجام شده است. کنفرانس بن برای تعیین آینده سیاسی افغانستان پس از حمله آمریکا به این کشور، مذاکره در عراق پس از سقوط صدام، مذاکرات هسته‌ای تا پیش از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ از معدود دفعاتی بوده که خامنه‌ای به کارگزارانش اجازه داده تا مستقیم با مقام‌های رسمی آمریکا دیدار کنند.
مذاکره بر سر موضوعات اختلافی ایران و آمریکا از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۶ متوقف شد. در سال ۲۰۱۸ (اردیبهشت ۱۳۹۷) که آمریکا خروجش را از برجام به صورت رسمی اعلام کرد، علی خامنه‌ای هم دیگر اجازه‌ای برای مذاکره مستقیم نداد. حتی پس از آنکه دولت بایدن با شعار احیای برجام به کاخ سفید راه یافت، مذاکرات بر سر برجام به صورت غیرمستقیم و با واسطه انجام شد.
هم‌زمان با این رویداد جدید، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه دولت ابراهیم رئیسی از طرح ژاپن برای احیای مذاکرات هسته‌ای هم رونمایی کرد.
او به خبرگزاری «کیودو» گفت که در ماه اوت و در جریان سفرش به ژاپن از نخست‌وزیر و وزیر خارجه ژاپن طرحی برای احیای مذاکرات به بن‌بست‌رسیده دریافت کرده است. او گفت که «هرگونه طرحی از سوی ژاپن که هم‌راستا با منافع ایران باشد، از سوی جمهوری اسلامی مثبت تلقی خواهد شد.»
منابع آگاه ایرانی به امواج مدیا گفته‌اند که تحرک جدید و صدور اجازه برای مذاکره مستقیم میان ایران و آمریکا برای بازگشت به نقطه تاریخی ماه اوت ۲۰۲۲ است. نقطه‌ای که ایران پیش‌نویس جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا را رد کرد و گفت که شروط اساسی ایران برای احیای برجام در آن پیش‌نویس لحاظ نشده است.
موانع همچنان بر سر راهند
برداشته‌شدن تحریم علی خامنه‌ای، حذف نام سپاه پاسداران از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا و تضمین انتفاع دائم اقتصادی ایران حتی در صورت خروج مجدد آمریکا از برجام از شروط اصلی جمهوری اسلامی است.
همکاری نظامی ایران با روسیه و ارسال پهپادهای انتحاری برای هدف قرار دادن زیر‌ساخت‌های اقتصادی و مناطق مسکونی در اوکراین و البته قیام ژینا که از پاییز سال گذشته آغاز شد، مذاکرات احیای برجام را عملاً به بن‌بست کشاند. از آن زمان تاکنون طرف آمریکایی می‌گوید که احیای برجام دیگر در اولویتش نیست.
یکی از پرونده‌های گره‌خورده به برجام یعنی آزادسازی پول‌های بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی و آزادی گروگان‌های آمریکایی محبوس در ایران هم در شهریور ماه امسال با میانجیگری قطر و در کانالی مجزا از مذاکرات هسته‌ای حل و فصل شد.
ایران در ماه‌های گذشته بارها تمایل خود را برای احیای مذاکرات با طرف غربی نشان داده است. هم‌زمان برنامه هسته‌ای ایران نیز پیشرفتهای قابل توجهی داشته و اکنون ایران سانتریفیوژهای پیشرفتهای را به کار گرفته است که اورانیوم را تا سطح ۶۰ درصدی غنی می‌کنند.
برنامه موشکی، پهپادی و مداخله‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی موانع بزرگی هستند که احتمال دستیابی به توافق پایدار برای مهار برنامه هسته‌ای را دشوار می‌کنند. انتفاع اقتصادی پایدار جمهوری اسلامی از محدود کردن برنامه هسته‌ای هم به دلیل گره‌خوردن آن با موضوع مداخلات منطقه‌ای و برنامه موشکی و پهپادی تقریباً غیرممکن شده است.
هنوز مشخص نیست که ابتکار احتمالی ژاپن برای حل این موضوعات چیست و آیا مذاکره مستقیم میان ایران و آمریکا می‌تواند همه موانع بر سر راه (یا دست‌کم مهم‌ترین‌ها) را بردارد.
آمریکا و اروپا: هسته‌ای بدون منطقه‌ای؟
برای طرف اروپایی انتقال تسلیحات جمهوری اسلامی به روسیه اوضاع را پیچیده‌تر از قبل کرده است. برای اروپا، تهاجم روسیه به اوکراین یک تهدید اساسی امنیتی است. از سوی دیگر، ایران از این مناقشه استفاده کرده است تا روابط با مسکو را به سطح بی‌سابقه‌ای، به‌ویژه در حوزه نظامی ارتقا دهد. این تحولات، ممانعت از تحویل پهپادهای انتحاری به روسیه را به یکی از موضوعات اصلی در دستور کار سیاسی اروپا تبدیل کرده است. همچنین علاقه بریتانیا، فرانسه و آلمان به عنوان شرکای اروپایی برجام برای تعامل با ایران در یک محیط چندجانبه که روسیه نیز در آن حضور دارد، به شدت کاهش داده است.
در مورد خود برجام، واشنگتن به صراحت اعلام کرده است که احیای این توافق را گزینه‌ای عملی نمی‌بیند. دولت جو بایدن بر تغییراتی از جمله تمدید محدودیت‌های منقضی‌شده بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران پافشاری می‌کند.
از دیگر سو وزارت خارجه و تیم سیاست خارجی‌ای که آنتونی بلینکن آن را رهبری می‌کند در ضعیف‌ترین موقعیت ممکن است. بعد از رسوایی برکناری یا حذف رابرت مالی، مسئول میز ایران در کاخ سفید، حلقه اتحاد طرفداران «حل مناقشه ایران با گفتگو و معامله» بیش از پیش ضعیف شده است. مکانیسمی که برای اقناع افکار عمومی در آمریکا و حتی جهان، برای اثبات «راهکار معامله» به عنوان بهترین مدل فائق آمدن بر «مناقشه هسته‌ای ایران» برای دست‌کم دو دهه فعال بود، اکنون با بحران‌های درونی بسیاری روبرو است.
در ایالات متحده جمهوری‌خواهان خود را مصمم به مقابله با سیاست خارجی بایدن-بلینکن در قبال ایران می‌دانند. حتی در درون اردوگاه دموکرات‌ها هم توافق با ایران طرفدار قدرتمندی ندارد.
اردیبهشت سال گذشته، زمانی که هنوز پیش‌نویس مذاکرات احیای برجام روی میز بود و ابتکار آمریکا برای سرگرفتن معامله ممکن بود به سرانجام برسد، اکثریت سناتورهای آمریکا یعنی همه جمهوری‌خواهان و ۱۶ سناتور دموکرات به قطع‌نامه‌ای غیرالزام‌آور رای مثبت دادند که دست بایدن را برای انعطاف بیشتر برای دستیابی به توافق می‌بست.
بر اساس آن قطع‌نامه دولت بایدن نمی‌تواند بر سر خروج سپاه از فهرست سازمان‌های تروریستی ایالات متحده معامله کند. این یکی از پیش‌شرط‌های بنیادین جمهوری اسلامی برای احیای برجام بود. همچنین توافق احیا‌شده برجام نباید بی‌توجه به برنامه موشکی ایران و اقدامات این کشور در منطقه خاورمیانه باشد. پیش‌شرط‌های دیگری که عملاً یک معنا برای دولت بایدن داشت: از خیر توافق با ایران بگذرید وگرنه روزهای دشواری در کنگره انتظارتان را خواهد کشید.
منابعی که خبر اجازه خامنه‌ای برای مذاکره مستقیم با آمریکا را به امواج مدیا رسانده‌اند هم گفته‌اند که حتی اگر همه چیز خوب پیش برود و مقدمات فراهم شود و راه‌حلی برای حل موضوعات اختلافی تدوین شود، توافق جدید پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴ آمریکا انجام نخواهد شد.
مذاکره در مسقط، بازسازی خاطره برجام
اگر اخبار امواج مدیا درست باشد، به نظر می‌رسد که علی خامنه‌ای بار دیگر به نقطه بن‌بست سال ۱۳۹۰ برگشته است. نقطه‌ای که پس از تحریم ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل که از قضا چین و روسیه هم به آن رأی مثبت دادند، او ناچار شد به وزارت خارجه دولت محمود احمدی‌نژاد اجازه دهد مذاکرات مستقیم و محرمانه‌ای را در مسقط با نیکولاس برنز انجام دهند. نیکولاس برنز، دیپلمات کهنه‌کار آمریکایی هم‌اکنون و در دولت بایدن، رئیس سازمان سیا است.
بر اساس اخباری که امواج مدیا منتشر کرده است، در حالی که ایران می‌خواهد به اصطلاح «فرایند مسقط» را فعال کند، توجه به این نکته مهم است که باقری کنی در حاشیه مجمع عمومی اخیر سازمان ملل اجازه تعامل با مک گورک را داشت. با این حال، به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از تحولات مکان مذاکره را به عمان تغییر داده است.
از یک سو، یکی از ناظران آگاه ایالات متحده از نزدیک در جریان دیدار باقری کنی با نمایندگان بریتانیا، فرانسه و آلمان در روز ۱۹ سپتامبر در نیویورک قرار داشت. یک منبع دیگر گفت که این نشست بی‌ثمر بود و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران به شدت نسبت به شرایط اروپا مانند آزادی زندانیان اروپایی و پایان دادن به تحویل تسلیحات به روسیه واکنش نشان داد.
از سوی دیگر، امتناع دولت بایدن از صدور اجازه سفر حسین امیرعبداللهیان به واشنگتن و سرکشی به دفتر حافظ منافع ایران در سفارت پاکستان، پالس‌های منفی‌ای است که مصمم بودن آمریکا برای مذاکره به هر قیمت با جمهوری اسلامی را منتفی می‌کند.
توافق بزرگ یا فعال شدن مکانیزم کنترل تنش؟
دولت بایدن که در تحقق یکی از برنامه‌های بنیادین سیاست خارجی‌اش برای احیای توافق هسته‌ای با ایران ناکام بوده فعلاً یک امتیاز به دست آورده است. آن‌ها توانسته‌اند پنج گروگان آمریکایی را آزاد کنند. البته توپخانه جمهوری‌خواهان با قدرت در رسانه‌ها حضور دارد و تلاش می‌کند تا این برگ برنده ضعیف را به یک آبروریزی سیاسی برای بایدن بدل کند. در مرکز این رسوایی این روایت جای گرفته که بایدن مانند اوباما به ایران باج چند میلیارد دلاری داد تا آمریکایی‌ها را آزاد کند.
به نظر می‌رسد کمپین انتخاباتی دموکرات‌ها در سال ۲۰۲۳-۲۰۲۴ یک سیاست کنترل تنش را با ایران در پیش بگیرد. گفته می‌شود یک جنبه پنهان معامله آزادی زندانیان با ایران این است که ایران از شدت و سرعت غنی‌سازی ۶۰ درصدی‌اش بکاهد. در نشست شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در روز ۱۰ سپتامبر، گزارش فصلی بازرسی‌ها در ایران تأیید کرد که ایران این گام را برداشته است.
قاعدتاً جمهوری اسلامی بدون آنکه معامله‌ای محدود با غرب کرده باشد از این جنبه از برنامه هسته‌ایش پا پس نمی‌کشد. هر دو طرف از داشته‌ها و اهرم‌هایشان با دقت محافظت می‌کنند و گزارش آژانس نشانه‌ای است آشکار از یک معامله حداقلی و ناگفته میان دو طرف. معامله‌ای که سطح انتظارات از آن زمینه‌چینی برای توافق بزرگ نیست و تنها نشانه‌ای است از تفاهم بر سر «کنترل تنش». آمریکا در ماه‌های آینده به نیمه‌بسته نگاه داشتن چشم‌هایش بر دور زدن تحریم‌های نفتی ادامه می‌دهد، ایران هم برنامه هسته‌ایش را تا حدی کند می‌کند.