در شهرهای بزرگی همچون تهران و قزوین و بوشهر و کرج، طرحی با نام «طرح ضربتی جمع‌آوری بساط‌گستران (دستفروشان)» اجرایی شده است.
علیرضا نادعلی، سخنگوی شورای اسلامی شهر تهران دراین‌باره شنبه ۳۱ تیر به «همشهری آنلاین» گفت:
یکی از وظایف مجموعه مدیریت شهری این است که نسبت به سد معابر در گذرهای عمومی اقدام و بساط گران را از معابر و مکان‌های عمومی جمع آوری و ساماندهی کند. آنچه مسلم است ما در مورد سد معبر و جلوگیری از تردد عموم مردم در همه مناطق تهران حساسیت دارم و معتقدیم که گذرهای شهر باید ساماندهی شود.
تئاتر شهر یکی از هدف‌های اصلی است. مقام‌های شهری با حمایت مسئولان تئاتر شهر می‌خواهند دستفروشان را از حوالی آن بیرون برانند و حتی زمزمه‌های «حصارکشی» حول تئاتر شهر، یکی از محل‌های تاریخاً مهم برای اعتراض‌ها در تهران و محل گرد هم آمدن بخشی از جامعه کوئیر و نیز جوانان، به گوش می‌رسد.
به گزارش «اعتماد»، جواد طاهری، مدير مجموعه تئاتر شهر در سخنانی از «امنيت ايجاد‌شده بعد از اجرای اين طرح» استقبال كرده و کسانی همچون قطب‌الدين صادقی (نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر و سینما و تلویزیون)، هادی حجازی‌فر (بازیگر ارزشی) و امير دژاكام (کارگردان و بازیگر تئاتر) هم «از اينكه دستفروشان اين منطقه جمع‌آوری می‌شوند، ابراز رضايت كردند».
در میان دستفروش‌ها زنان سرپرست خانوار، مردانی که حقوق‌شان کفاف زندگی را نمی‌دهد، دانشجویانی که راهی دیگر ندارند، اخراجی‌های امنیتی از محل کار و تحصیل، و فرودستان دیگر به چشم می‌خورند. دستفروشی نماد فقر و بیکاری در غیاب هرگونه حمایت دولتی است.
نادعلی، سخنگوی شورای شهر، درباره محوطه تئاتر شهر می‌گوید:
حریم تئاتر شهر دغدغه دوستان در مجموعه تئاتر شهر و معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. چرا که این مجموعه جزو میراث فرهنگی هم محسوب می‌شود و حریمی دارد که باید به نوعی جداسازی شود که قابلیت کنترل بیشتر پیدا کند. تئاتر شهر نماد هنر کشور است و موقعیت میراث فرهنگی دارد که هم هنرمندان در این مجموعه تردد دارند و هم شهروندان و خانواده‌ها برای استفاده از این محل و تولیدات هنری به آنجا مراجعه می‌کنند.
او حضور دستفروشان را با حضور «باندهای غیرقانونی» و «آسیب‌های اجتماعی» مرتبط می‌کند: «ظرف مدتی که دستفروش در اطراف تئاتر شهرو بوستان دانشجو حضور داشتند، برخی باندهای غیر قانونی هم به هوای اینها در محل حضور پیدا کرده بودند. حضور افرادی مانند معتادان متجاهر و … باعث بروز آسیب‌های اجتماعی در این محل شده بود».
اما دستفروشان کیستند؟ بیکارانی که در فقدان حمایت دولتی، باید برای گذران حداقلی زندگی، کنار خیابان‌ها یا در مترو و دیگر فضاهای شهری در گرما و سرما بساط پهن کنند. در میان دستفروش‌ها زنان سرپرست خانوار، مردانی که حقوق‌شان کفاف زندگی را نمی‌دهد، دانشجویانی که راهی دیگر ندارند، اخراجی‌های امنیتی از محل کار و تحصیل، و فرودستان دیگر به چشم می‌خورند. دستفروشی نماد فقر و بیکاری در غیاب هرگونه حمایت دولتی است.
بی‌دلیل نیست که کارشناسان منتقد طرح جمع‌آوری دستفروشان را بیش از هر چیز سرپوش گذاشتن بر فقر می‌دانند. كريم آسايش، كنشگر و پژوهشگر شهری به اعتماد می‌گوید:
همه سياست‌ها برمبناي اين است كه اين افراد ديده نشوند؛ بنابراين سياستی كه در مورد دستفروشان دارند هم همين است. اگر اينها جايی باشند كه ديده نشوند، مشكلی نيست، اما حضور آنها را به نوعی مخدوش كردن مناظر شهری مي‌دانند درحالي كه منظر شهری را خود شهرداری با انواع ساخت و سازهاي افسارگسيخته مخدوش كرده است. نه تنها شهرداری كه در مواردی در امور اجتماعی وزارت كشور و بهزيستی هم شاهد هستيم كه نسبت به رويت‌پذيری پديده‌هايی كه فكر می‌كنند از نظرشان بازنمايی چهره فقر است، مشكل دارند. از نظر مسوولان هر چيزی كه نمود بيرون فقر است، نبايد ديده شود.
گاه تلاش برای مخفی کردن فقر را با لفظ‌های شیک‌تری همچون «زیباسازی فضای شهری» و «امن کردن محیط شهر برای خانواده‌ها» و … می‌پوشانند.
اما همین دستفروشان که از سر استیصال خیابان را محل کسب می‌کنند، در دوران کرونا با دشواری‌های مضاعفی روبرو شدند و به گفته مژگان طاهری، استادیار دانشکده شهرسازی، «رها شدند» چون حمایتی از سمت دولت به این صاحبان کارهای متزلزل و ثبت‌نشده داده نشد. طاهری با اشاره به این نکته چنین هشدار می‌دهد:
دستفروشی يكي از بزرگ‌ترين بخش‌های اقتصادی است كه براي خودش كار توليد می‌كند و نيروی شاغل دارد بدون اينكه دولت سرمايه‌گذاری در اين كار كرده باشد. الان دستفروشی چندين هزار شغل ايجاد كرده است و روی پای خود ايستاده و بدون حمايت دولتی دارد چرخ اقتصاد كشور را می‌چرخاند، بنابراين از لحاظ عقل اقتصادِی جمع كردن دستفروشان به هيچ‌وجه عقلانی نيست. اميدوارم به اين فكر كنيم كه نتيجه مقابله با اين قشر چه تبعاتی خواهد داشت؟
در عین حال، همین درآمد ناچیز دستفروشان برای عده‌ای گویا قابل تحمل نیست. طاهری به «اعتماد» گزارش می‌دهد که «يك طرف داستان اتاق بازرگانی و مغازه‌داران هستند كه می‌گويند اينها دارند اجناسی كه ما می‌فروشيم را می‌فروشند.»
حتی صداوسیمای جمهوری اسلامی تلاش کرده در برخی گزارش‌هایش دستفروشی را «شغلی پردرآمد» توصیف کند و دستفروشان را کاسبانی حریص!
الان دستفروشی چندين هزار شغل ايجاد كرده است و روی پای خود ايستاده و بدون حمايت دولتی دارد چرخ اقتصاد كشور را می‌چرخاند، بنابراين از لحاظ عقل اقتصادِی جمع كردن دستفروشان به هيچ‌وجه عقلانی نيست.
مژگان طاهری، استادیار شهرسازی
با وجود تمام مشکلات، حتی مقام‌های شهری هم می‌دانند که چنین طرح‌هایی اساساً به نتیجه خاصی نخواهد رسید، چرا که عامل ساختاری وجود دستفروشی فقر و بیکاری است. نائب رئیس کمیسیون اجتماعی و فرهنگی شورای شهر تهران که حامی طرح است، خود می‌گوید:
ما در سال اول دوره مدیریت شهری دوره ششم، در منطقه یک، در طرح اسکان دستفروشان میدان تجریش؛ جنب امامزاده صالح و همچنین در منطقه ۱۹ این امر را تجربه کردیم که اکثریت قریب به اتفاق دستفروشان از محل‌های جایگزین استقبال نکردند. این موضوعی است که به تازگی در صحبت با آقای چمران رئیس شورای شهر تهران مطرح شد که ما تجربه خوبی در این زمینه نداریم. برای مثال در ضلع شمال غربی پارک لاله تعدادی از غرفه‌ها برای اسکان موقت دستفروشان تشکیل شد که سالهاست باقی مانده و دیگر قابل جابه جایی نبود و به یکی از معضلات منطقه ۶ تبدیل شد.
” ضربتی بودن” احتمالاً تفاوت طرح کنونی محافظه‌کاران در قدرت جمهوری اسلامی با گذشته خیلی نزدیک است؛ وقتی به جای «طرح ضربتی جمع‌آوری دستفروشان» از «طرح ساماندهی دستفروشان» استفاده می‌شد.
ساماندهی دستفروشان از زمان پا گذاشتن علیرضا زاکانی، بسیجی سابق، به شهرداری تهران جدی‌تر شد. اما طرح همان زمان هم ساماندهی نبود؛ نامرئی‌سازی بود.
۲۵ مهر ۱۴۰۰ شرق در گزارشی از دستفروشان به نقل از یکی از آنها نوشت:
زاکانی گفته است اول ساماندهی بعد جمع‌آوری مگر ساماندهی را اجرا کرده‌اید که جمع‌آوری می‌کنید. من اینجا نباشم کجا باشم؟