روز سه‌شنبه، ۲ می/ ۱۲ اردیبهشت لارنس نورمن، خبرنگار مشهور روزنامه وال‌استریت ژورنال در حساب توییتری‌اش نوشت که آژانس توانسته تعدادی از دوربین‌های نظارتی‌اش را در تاسیسات هسته‌ای ایران مجدداً نصب و فعال کند.
نه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نه مقام‌های جمهوری اسلامی تاکنون به این خبر واکنشی نشان نداده‌اند. در تهران، عباس اصلانی، خبرنگار سابق خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه پاسداران در حساب توییتری‌اش نوشت که نتوانسته خبر نصب مجدد این دوربین‌ها را راستی‌آزمایی کند ولی تجربه پیشین نشان می‌دهد که سازمان انرژی اتمی بر اساس چارچوب قانون مصوب مجلس شورای اسلامی عمل خواهد کرد.
این جمله کوتاه به آن معنا است که اگر دوربینی هم نصب شده باشد، تصاویر ضبط‌شده آن همچنان در آرشیو سازمان انرژی اتمی در تهران می‌ماند و بازرسان آژانس به آن دسترسی نخواهند داشت تا روزی که برجام احیا شود و البته ایران اطمینان یابد که از توافق احیا شده منتفع شده است. دو شرطی که تحققشان در شرایط کنونی محال یا دست‌کم دشوار می‌نمایند.
داستان ایران و دوربین‌های نظارتی
در تیرماه ۱۴۰۱، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قطع‌نامه‌ای صادر کرد و ضمن محکوم کردن فعالیت‌های هسته‌ای بی‌محابای جمهوری اسلامی از ایران می‌خواست به فوریت در مورد سه مکانی که در آن فعالیت هسته‌ای داشته و آن را اعلام نکرده است توضیح دهد. ایران در واکنش به صدور قطعنامه تعداد ۲۷ دوربین نظارتی آژانس را خاموش کرد.
محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران خودش شخصاً به تاسیسات نطنز رفت و در نمایش قدرت خاموش کردن دوربین‌ها شرکت کرد. در همین مراسم او به خبرنگار صداوسیما گفت: «اگر قرار است اتهامات (آژانس بین‌المللی انرژی اتمی) پابرجا بماند دلیلی ندارد که دوربین‌های برجامی (فراپادمانی) روشن بماند. این دوربین‌ها را آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پلمب کرده است و در تأسیسات نگهداری می‌شوند… دوربین‌های فراپادمانی یا به‌اصطلاح برجامی به توافقنامه برجام ربط دارد اگر غربی‌ها به این توافقنامه برگشتند و وقتی اطمینان حاصل کردیم شیطنتی انجام نمی‌دهند برای این دوربین‌ها تصمیم‌گیری می‌کنیم.»
اما یک سال پیش از خاموشی این دوربین‌ها، ماجرای دیگری هم رخ داده بود که تعدادی از دوربین‌های نظارتی آژانس را از مدار خارج کرده بود.
روز دوشنبه دوم تیر ۱۴۰۰، وبسایت نورنیوز وابسته به دبیر شورای عالی امنیت ملی خبر از انفجار و خرابکاری در یکی از تاسیسات هسته‌ای جمهوری اسلامی در کرج (تسا) را منتشر کرد. نور نیوز نوسته بود: ««بامداد چهارشنبه دوم تیرماه اقدام خرابکارانه بر علیه یکی از ساختمان‌های سازمان انرژی اتمی در اطراف کرج با شکست روبرو شد و هیچگونه خسارت مالی و جانی نیز بدنبال نداشت.»
پس از انتشار این گزارش، رسانه‌های بین‌المللی و از جمله نیویورک تایمز اعلام کرد که حمله به تاسیسات کرج با استفاده از یک پهپاد کوچک انجام شده است. همچنین اعلام شد که این پهپاد از مکانی در نزدیکی همین تاسیسات به پرواز درآمده بود. ایران گرچه در ابتدا تلاش کرد تا ابعاد این حمله را ناچیز بخواند ولی بعدتر با انتشار تصاویر ماهواره‌ای مشخص شد تخریب گسترده بوده است. همچنین بعدتر مشخص شد که دوربین‌های نظارتی آژانس در این تاسیسات هم از کار افتاده‌اند.
سازمان انرژی اتمی بعدتر گفت که دوربین‌ها به دلیل انفجار از کار افتاده و تخریب شده‌اند و حتی حافظه آن‌ها هم از بین رفته است. در تاسیسات کرج قطعات مربوط به نسل جدید سانتریفیوژ‌های پرسرعت تولید می‌شد. ایران به رغم فشار آژانس با نصب مجدد دوربین در این تاسیسات مخالفت کرد و گفت که این کارگاه را به تاسیسات نطنز منتقل خواهد کرد.
در آذرماه ۱۴۰۰ و پیش از آنکه نشست سه‌ماهه شورای حکام این نهاد برگزار شود، آمریکا و کشورهای اروپایی ایران را تهدید کردند که اگر امکان نصب دوربین در تسا فراهم نشود، قطعنامه شورای حکام اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. بعد از این تهدید، گروسی به ایران سفر کرد و با مقام‌های ایرانی توافق کرد که دوربین‌ها جدید جایگزین شوند.
اما فعال بودن و نبودن این دوربین‌ها یک موضوع پیچیده دیگر هم در دل خود دارد. ایران از خرداد ۱۴۰۰ بخش مربوط به نظارت‌ها در قانون هسته‌ای مصوب مجلس شورای اسلامی را اجرایی کرد.
قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران» در آذرماه سال ۱۳۹۹ در مجلس انقلابی تصویب شد که در آن آمده بود که اگر تا اسفند ماه همان سال تحریم‌های هسته‌ای ایران لغو نشوند، جمهوری اسلامی دسترسی بازرسان آژانس به تأسیساتش را قطع می‌کند. رافائل گروسی اسفند ماه ۱۳۹۹ به تهران رفت و به توافقی سه ماهه برای ادامه بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دست یافت.
این توافق سپس در ۳ خرداد ۱۴۰۰ به‌مدت یک ماه دیگر تمدید شد و سرانجام پنج‌شنبه ۳ تیر ۱۴۰۰ مهلت آن پایان یافت. بر اساس این تفاهم‌نامه فنی فعالیت‌ها در تأسیسات هسته‌ای ایران در دوربین‌های مدار بسته ثبت می‌شدند.
ایران از اسفندماه ۱۳۹۹، سطح نظارت آژانس را کاهش داد و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد. دوربین‌های نظارتی آژانس نیز از آن زمان به صورت آفلاین فعال هستند و طبق توافق ایران و این نهاد بین‌المللی، در صورت احیای برجام، فیلم‌های ضبط‌شده این دوربین‌ها در اختیار بازرسان آژانس قرار خواهد گرفت. البته این توافق هم مخالفانی دارد، از جمله محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی که در تابستان ۱۴۰۰ و پس از حمله به تاسیسات کرج گفت که ایران تصاویر این دوربین‌ها را هرگز به آژانس نخواهد داد.
نظارت آنلاین یا آفلاین؟
رافائل ماریانو گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز دوشنبه ۱۱ اردیبهشت در مصاحبه‌ای با PBS NewsHour گفت که آژانس در حال نصب دوربین‌ها و اتصال مجدد «برخی از سیستم‌های نظارت آنلاین» است.
دولت ایران می‌گوید به قانون مجلس پایبند است و طبق صحبت‌هایی که از تهران شنیده می‌شود از تیرماه ۱۴۰۰ دیگر نظارت آنلاینی در کار نیست و دوربین‌ها تصاویرشان را روی کارت‌های حافظه‌ای ذخیره می‌کنند که در اختیار سازمان انرژی اتمی است.
گروسی بارها در مورد نقش حیاتی دوربین‌های نظارتی سازمان متبوعش صحبت کرده است. حتی در زمان حمله به تاسیسات کرج که هنوز امیدها به احیای برجام پررنگ بود، گروسی هشدار داد که از دست رفتن تصاویر ضبط‌شده در تاسیسات هسته‌ای ایران امکان راستی‌آزمایی این نهاد در مورد صحت و درستی فعالیت‌های هسته‌ای تهران را ناممکن می‌کند.
از یک سال پیش که سازمان انرژی اتمی فعالیت دوربین‌های ناظر بر دستگاه اندازه‌گیری بر خط سطح غنا OLEM و فلومتر را قطع کرده است، آژانس تنها با نمونه‌گیری و بازرسی‌های سرزده در تاسیسات هسته‌ای حضور داشته است.
فلومتر دستگاه اندازه‌گیری جریان سیال و OLEM نشانگر سطح غنای مواد خروجی پس از تکمیل فرآیند کار سانتریفیوژ‌ها است. همین نبود دوربین‌ّای نظارتی در این بخش بود که در بهمن‌ماه گذشته بحران مدیریت‌شده وجود ذرات ۸۴ درصد غنی‌شده در فردو را بوجود آورد. بحرانی که هر دو طرف ترجیح دادند چندان به آن دامن نزنند و آن را یک اتفاق و نه رویه خواندند.
در اخبار منتشر شده تاکنون مکانی که دوربین‌های نظارتی آژانس در آنجا فعال شده‌اند مشخص نیست. در مورد فردو نظارت بر آن هم سردرگمی وجود دارد. بر اساس برجام، ایران به مدت ۱۵ سال از غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات فردو منع شده بود و بنابراین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رفتار نظارتی متفاوتی در این مجتمع داشت و دوربین‌های نظارتی در آنجا فعال نشده بودند. اما فعال شدن مجدد سانتریفیوژ‌های پیشرفته در فردو و غنی‌سازی ۶۰ درصدی در این مکان وضعیت را دگرگون کرده است. فردو همان جایی است که در نمونه‌برداری بازرسان آژانس، ذرات اورانیوم ۸۴ درصد غنی‌شده پیدا شد.
برجام زنده می‌ماند؟
مذاکرات برای احیای برجام مدت‌ها است متوقف شده است. به صورت رسمی از شهریور سال گذشته طرف غربی گفت که زیاده‌خواهی ایران و شرط و شروطش وضع را به بن‌بست رسانده است. پس از آغاز قیام مهسا هم وضع پیچیده‌تر شد. دیگر مشروعیت معامله سیاسی با جمهوری اسلامی هم از بین رفته بود.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک بخش مهم از بن‌بست کنونی است. ایران می‌گوید همان‌گونه که برای رسیدن به برجام بر پرونده پی. ام.دی یا جنبه‌های احتمالاً نظامی برنامه هسته‌ای ایران که به فعالایت‌های پیش از ۲۰۰۳ مربوط می‌شد چشم بستید اکنون هم از موضوع سه مکانی که در آن فعالیت هسته‌ای اعلام‌نشده داشته‌ام عبور کنید. آژانس می‌گوید این پرونده جدید چیزی نیست که بشود آن را به صورت سیاسی بست. تهران می‌گوید قبلاً از این نوع پرونده‌ها به صورت سیاسی بسته شده‌اند و اکنون هم می‌شود.
در این کشمکش میان ایران و غرب، نظارت آژانس بر برنامه هسته‌ای ایران به شکل قابل ملاحظه‌ای محدود شده است. برجام عملاً توافقی است که هیچ کدام از کشورهای امضا‌کننده‌اش به آن عمل نمی‌کنند ولی مرگ آن را هم اعلام نکرده‌اند. اما شاید اکتبر ۲۰۲۳ زمانی باشد که وضعیت را تغییر خواهد داد. طبق مفاد همین برجام که فقط روی کاغذ زنده است، تحریم موشکی ایران در اکتبر ۲۰۲۳ لغو می‌شود. این خبر خوبی برای غرب نیست. به بیان دیگر برجامی که مفاد آن اجرایی نمی‌شود و همه نقضش کرده‌اند در مهرماه آینده یک امتیاز بزرگ به جمهوری اسلامی می‌دهد. امتیازی که قرار بود در ازای محدود کردن فوق‌العاده سطخ و گستره برنامه هسته‌ای داده شود ولی اکنون با غنی‌سازی ۶۰ درصد و بارها عبور از خط قرمزهای آژانس و غرب به دست خواهد آمد.
همین موضوع سبب شده تا زمزمه‌های به کار افتادن شمشیری که اکنون اروپا در دست دارد هم شنیده شود. هفته پیش گزارش شد که سه کشور اروپایی مذاکراتی با اعضای شورای امنیت سازمان ملل در مورد فعال کردن احتمالی مکانیسم ماشه انجام داده‌اند.
مکانیسم ماشه چیست؟
اگر همین فردا یکی از اعضای برجام عدم پایبندی بزرگ ایران به تعهداتش را به صورت رسمی به کمیسیون اجرایی برجام گزارش کنند. ظرف سه ماه می‌تواند برجام به صورت رسمی به تاریخ بپیوندد. این راهی است که در میانه آن مکانیسم ماشه فعال می‌شود و خودبه‌خود معماری برجام را فروخواهد ریخت.
مکانیسم ماشه در حقیقت اعلام ناکامی در رفع اختلافات بنیادین در برجام و حکم مرگ آن است.
سازوکارهای حل اختلاف برجام در بند ۳۶ و ۳۷ آمده است. به صورت خلاصه اگر یکی از طرفین اعلام کند که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نبوده است، این موضوع به کمیسیون مشترک متشکل از نمایندگان سیاسی طرفین ارجاع داده می‌شود. در این کمیسیون که سطح آن می‌تواند وزرای خارجه اعضای آن باشد، ۱۵ روز فرصت برای رفع اختلاف وجود دارد. اگر اختلاف به قوت خود باقی ماند موضوع به هیات سه‌جانبه‌ای متشکل از ایران، شاکی و عضو بی‌طرف ارجاع داده می‌شود. آن‌ها ۳۰ روز (که البته قابل تمدید است) فرصت برای بررسی و رفع اختلاف دارند.
در پایان این روند اگر اختلاف باقی بماند، این اختلاف به عنوان «عدم پایبندی اساسی به تعهدات» خوانده می‌شود و مکانیسم ماشه فعال می‌شود. این یعنی کشور یا کشورهای شاکی می‌توانند پرونده را به شورای امنیتت سازمان ملل بسپرند. شورای امنیت هم ۳۰ روز برای حل اختلاف فرصت دارد و اگر ناموفق باشد به صورت خودکار و بی‌آنکه نیاز به رأی‌گیری باشد، قطعنامه ۲۲۳۱ لغو می‌شود و همه تحریم‌هایی که براساس این قطعنامه ملغی شده بودند دوباره باز می‌گردند. از جمله قطعنامه ۱۹۲۹ که شدیدترین رژیم تحریمی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران است.
معاون روحانی: برجام به تاریخ پیوست
برای درک آنچه در پیش است، به سمت ایرانی ماجرا هم باید توجه کرد. در تهران هم دیگر احیا شدن برجام در دستور کار نیست. آنچه در جمهوری اسلامی می‌گذرد را حمید ابوطالبی، معاون سیاسی در دولت حسن روحانی چنین فرموله کرده است: » بازگشت غرب به برجام ناممکن است و برجام به لحاظ تکنیکی و زمانی قابلیت دوام ندارد.»
ابوطالبی روز سه‌شنبه ۱۲ اردیبهشت در حساب توییتری‌اش در مورد مرگ برجام نوشت.
او چندین مؤلفه را سبب‌ساز مرگ برجام خواند از جمله حمله روسیه به اوکراین و تحولات تایوان. ابوطالبی نوشت که «منافع جدید روسیه و چین دیگر با غرب در یک راستا نبوده ومعادلات قدرت ۵+۱ وهمکاریهای استراتژیک آنان به هم خورده است. ازاین‌رو مکانیسم ۵+۱ ناکارآمد شده است.»
در سمت ایران و به واسطه پیشرفت بازگشت ناپذیر در برنامه هسته‌ای هم موانعی ایجاد شده که معاون سیاسی رئیس‌جمهوری پیشین آن را حجتی بر مرگ برجام خوانده است:
بازگرداندن توانایی وتجربه هسته‌ای ایران به زمان امضای برجام، به لحاظ تکنیکی ناممکن است؛ زیراتحولات بسیاری، ازوقفه درنظارت آژانس تا پیداشدن ذرات اورانیوم غنی شده باخلوص «۸۳,۷ درصد»، ابهامات سه سایت هسته‌ای ظاهرااعلام نشده و… رخ‌داده و ایران از بسیاری از نقاط حساس عبور کرده است.
او پیش‌بینی کرده است که غرب به سمت فعال کردن مکانیسم ماشه خواهد رفت چرا که «نبود زمان، تحولات داخلی ایران، و ورود ایران و آمریکا به عرصه انتخابات هم امکان ریسک سیاسی برای توافق را از میان برده است. لذا غرب ازمکانیسم ماشه برای بازگشت به فصل هفت بهره خواهدگرفت.»