۱۴ مه ۲۰۲۳، تاریخ انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی سرنوشت‌ساز ترکیه است. به نظر می‌رسد در این انتخابات برای اولین بار در بیش از بیست سال اخیر مخالفان شانس جدی دارند که اردوغان را شکست دهند و دولت را از دست اقتدار او و تیمش بگیرند و ترکیه را از سیستم مدیریت تک‌‌نفره در سال‌های اخیر نجات دهند. بنا براین، این انتخابات یکی از مهم‌ترین انتخابات‌های ترکیه اقلا در بیست سال اخیر، یعنی از زمان تاسیس حزب عدالت و توسعه در تابستان سال ۲۰۰۱ و بعدا به قدرت رسیدنش در انتخابات پاییز ۲۰۰۲، هستند. مخالفان قول داده‌اند در صورت پیروزی در مجلس و ریاست‌جمهوری کمال قلیچداراوغلو سیستم ترکیه را از نظام ریاستی موجود دوباره به دموکراسی پارلمانی تقویت شده («گوجلندیریلمیش پارلمانتر سیستم») تغییر دهند. نظام ریاستی کنونی که در آن مقام نخست‌وزیر حذف شده، در پی رفراندوم ۲۰۱۷، ذیل وضعیت اضطراری و حکومت نیمه‌نظامی در دوران پساکودتای ۱۵ ژوئیه‌ی ۲۰۱۶، محقق شد.
شاید تا یک سال پیش خیلی‌ها تصور نمی‌کردند که ممکن است رجب طیب اردوغان واقعا شکست بخورد. این روزها، یعنی حدود دو هفته مانده به انتخابات، خیلی در ترکیه امیدوارند که واقعا ممکن است اردوغان برود: سبب ائتلاف بی‌سابقه‌ای است که میان احزاب مخالف ترکیه برای رفتن اردوغان شکل گرفته است و در آن «ائتلاف ملت» (ملت اتفاقی) و «ائتلاف کار و آزادی» (امک و اوزگورلوخ اتفاقی) دو جزو اصلی ائتلاف هستند.
از باب مقدمه باید بگوییم انتخابات شهرداری‌ها در ماه مارس سال ۲۰۱۹ نقطه‌ی عطفی در سیاست ترکیه بود. در آن انتخابات برای اولین بار پس از بیش از دو دهه، مخالفان شهرداری دو کلانشهر استانبول و آنکارا را به دست گرفتند. اکرم امام‌اوغلو شهردار استانبول شد و منصور یاواش شهردار آنکارا. آن اتفاق اعتماد به نفس جدیدی به رهبران مخالفان و در راس آنها کمال قلیچداراوغلو داد که در صورت اتخاد تاکتیک درست اردوغان شکست‌دادنی است و نتیجه‌اش شد ائتلاف ملت که امروز شاهدیم. حمایت جریان‌های سوسیالیستی و کردگرای دموکراتیک خلق‌ها و حزب کارگر ترکیه از نامزدی کمال قلیچداراوغلو، بسان حمایت آنها از امام‌اوغلو و یاواش در انتخابات شهرداری‌ها در سال ۲۰۱۹ (در صورت فراهم بودن بقیه‌ی شرایط)، نقش مهمی در پیروزی احتمالی او خواهد داشت. مخالفان برای بازگرداندن نظام ترکیه از ریاستی به پارلمانی محتاج هستند اکثریت مجلس را هم بدست گیرند.
«ائتلاف ملت» ترکیه چیست؟
ائتلاف مخالفان از پیوند «ائتلاف ملت» به اضافه‌ی «ائتلاف کار وآزادی» تشکیل شده است. بر اساس توافق میان کمال قلیچداراوغلو و پنج حزب دیگر عضو ائتلاف شش‌تایی («آلتیلی ماسا») ملت که در قالب مانیفستی اعلام شده است، در صورت پیروزی قلیچداراوغلو در انتخابات ریاست‌جمهوری هریک از ۵ رهبر ۵ حزب عضو ائتلاف در سمت معاون رئیس‌جمهور مشغول به کار خواهند شد. نام اکرم امام‌اوغلو و منصور یاواش، دو شهردار محبوب استانبول و آنکارا هم، در صورت تحقق پیروزی سمت‌‌های معاون‌های اجرایی کمال قلیچداراوغلو را خواهند داشت.
ائتلاف ملت، که سنگ‌بنای اولیه آنرا کمال قلیچ‌دار اوغلو، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق و رقیب اصلی اردوغان در انتخابات پیش رو، گذاشته است، متشکل از ۶ حزب است و به همین سبب از آن با عنوان «آلتیلی ماسا» هم یاد شده است. در این ائتلاف سوسیال دموکرات‌های حزب جمهوری‌خواه خلق («جمهوریت‌چی خلق پارتیسی») با رهبری کمال قلیچ‌دار اوغلو، با حزب ملی‌گرای میانهروی خوب («ایی پارتی») با رهبری مرال آکشنر، و چهار حزب کوچک دیگر اعم از دو حزب محافظه‌کار لیبرالِ آینده («گله‌جک پارتیسی») و محافظه‌کار اسلامگرای سعادت («سعادت پارتیسی») و نیز دو حزب راست میانهروی دوا («دموکراسی و آتیلیم پارتیسی») و دموکرات («دموکرات پارتیسی»)، ائتلاف کرده‌اند.
• کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق و رقیب اصلی اردوغان، جزو اقلیت علوی ترکیه است و برای همین، به قدرت رسیدن او در صورت تحقق، یک رویداد کم‌سابقه در تاریخ ترکیه خواهد بود. دین رسمی در ترکیه عملا اسلام سنی است، گرچه قانون اساسی این کشور دین رسمی ندارد. قلیچداراوغلو از سال ۲۰۰۲ به این سو از سوی حزب جمهوری‌خواه خلق عضو مجلس بوده است، ابتدا از استانبول و بعدا چند دوره از ازمیر.
• مرال آکشنر رهبر “حزب خوب” است. راست‌گراترین و ملی‌گراترین حزب عضو ائتلاف ملت حزب خوب (ایی‌پارتی) خانم آکشنر است که پس از رفراندوم سال ۲۰۱۷ ترکیه و گذار به سیستم ریاستی، درعمل با انشعاب از حزب دست راستی حرکت ملی‌گرا تشکیل شد. پس از نزدیک شدن حرکت ملی‌گرا (م ه پ) و آک پارتی (عدالت و توسعه) در سال‌های اخیر[1]، بخش عمده‌ای از آن دسته از اعضای سابق حزب حرکت ملی‌گرا که مایل به رفتن زیر پرچم اردوغان نبودند، در سال ۲۰۱۷ با رهبری خانم آکشنر حزب جدید ایی پارتی یا خوب را تشکیل دادند. این حزب در انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس سال ۲۰۱۸، برغم اینکه اولین دوره پس از تشکیل‌اش بود، تقریبا کارنامه‌ی خوبی از خود نشان داد و توانست ۳۶ نماینده وارد مجلس کند.
“حزب خوب” از عناصر اصلی ائتلاف ملت است. رفتار سیاسی مرال آکشنر وقتی مناقشه‌انگیز شد که حدود دو ماه قبل، در آستانه‌ی اعلام نامزدی کمال قلیچداراوغلو از سوی مخالفان، برای چند روز از ائتلاف ملت کناره‌گیری کرد. با اینحال با وساطتت‌هایی که فورا انجام شد، او در مدت کوتاهی به میز شش‌تایی مخالفان بازگشت. گفته شده وعده‌ی پست معاون ریاست‌جمهوری برای امام‌اوغلو و منصور یاواش، دو شهردار محبوب استانبول و آنکارا، در کابینه‌ی آینده‌ی قلیچداراوغلو نقش مهمی در اقناع او داشت.
• حزب اسلامگرای میانهروی سعادت سومین عضو ائتلاف ملت است. تمل قاراملا اوغلو، رهبر این حزب و از اسلامگرایان شناخته شده‌ی ترکیه، در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۱۸ نامزد بود و با کسب ۱ ٪ کل آرا نفر پنجم شد.
• حزب چهارم، حزب آینده («گله‌جک پارتیسی») است. احمد داوود اوغلو، رهبر و موسس این حزب در اواخر سال ۲۰۱۹، تا قبل از اختلافاتش با اردوغان و جدا شدن کامل از او در تابستان ۲۰۱۹، برای مدت‌ها یکی از اعضای ارشد و اصلی حزب عدالت و توسعه محسوب می‌شد. او نخست وزیر ترکیه از حزب عدالت و توسعه در فاصله‌ی تابستان ۲۰۱۴ تا اوایل ۲۰۱۶، و وزیر امور خارجه ترکیه در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ بود. او سیاست‌مداری است که به سبب وجهه‌ی آکادمیک جدی و نیز سوابق مذهبی میانه‌رو‌اش، یک چهره‌ی اسلامگرا (یا به تعبیری پسااسلامگرای) لیبرال است و روشنفکر دینی هم محسوب می‌شود. زمانی که خانم آکشنر در اوایل ماه مارس گذشته از میز شش‌تایی جدا شد، داووداوغلو، در کنار امام‌اوغلو و یاواش، نقش مهمی در بازگرداندن او به ائتلاف و یکپارچه نگه داشتن مخالفان داشت.
• علی باباجان، رهبر “حزب دوا” (ترجمه: حزب دموکراسی و پیشرفت) است و حزبش عضو پنجم ائتلاف ملت. باباجان در دوره‌ای اول حکومت عدالت و توسعه در فاصله‌ی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۷ وزیر اقتصاد ترکیه بود و بعدها تا سمت معاون نخست‌وزیزری ارتقا یافت. او هم مانند داووداوغلو با مشاهده‌ی کیش شخصیت در حزب عدالت و توسعه حول رهبری اردوغان در سال‌های اخیر (از جمله در جریان رفراندوم ۲۰۱۷ برای گذار به نظام ریاستی مطلوب اردوغان و حرکت ملی‌گرا)، و کمرنگ شدن نقش شخصیت‌های مستقلی چون او در حزب، نهایتا در سال ۲۰۱۹ رسما از آک پارتی استعفا داد و با فاصله‌ی کوتاهی در مارس ۲۰۲۰ حزبی نو با نام دوا تاسیس کرد و بعدا با دعوت قلیچداراوغلو، به ائتلاف ملت پیوست. او اقتصاددانی شناخته‌شده در حوزه‌ی بین‌الملل است، و گرایش به اقتصاد توسعه‌محور دارد.
• حزب دموکرات با رهبری گولتکین اویسال ششمین و کوچک‌ترین حزب عضو ائتلاف شش‌تایی ملت است.
ائتلاف کار و آزادی
ائتلاف کار و آزادی («امک و اوزگورلوخ اتفاقی») ائتلافی از احزاب چپ رادیکال وکُردگراست که جزو ائتلاف ملت نیستند، ولی جزو ائتلاف بزرگ‌تر مخالفان علیه اردوغان هستند. بزرگ‌ترین اعضای این ائتلاف حزب کردگرای دموکراتیک خلق‌ها («خلق‌لرین دموکراتیک پارتیسی»، ه د پ) و حزب چپ و سوسیالیست کارگر ترکیه («تورکیه ایشچی‌پارتیسی»، تیپ) هستند. ایندو حزب در انتخابات پیش روی مجلس لیست خودشان را دارند و عمدتا با لوگوی خودشان شرکت می‌کنند، ولی در انتخابات ریاست‌جمهوری، بر خلاف انتخابات‌های ریاست‌جمهوری دو دوره‌ی قبل (۲۰۱۴ و ۲۰۱۸)، نامزد مستقلی نداده‌اند و بصورت دی فاکتو ویا صریحااز نامزدی کمال قلیچ‌دار اوغلو حمایت می‌کنند.
رهبر معنوی ه د پ صلاح‌الدین دمیرتاش است که از ۲۰۱۶ با فشار ائتلاف حاکم در زندان است. حزب دموکراتیک خلق‌ها در چند انتخابات اخیر به صورت متوالی، به رغم همه‌ی فشارها، توانسته است حد نصاب ۱۰ درصدی ورود به مجلس ترکیه به عنوان حزب را کسب کند. در انتخابات ژوئن ۲۰۱۸ و برغم تداوم وضعیت فوق‌العاده در ترکیه، این حزب توانست نزدیک ۱۱٪ آرا را کسب کند و به عنوان سومین حزب بزرگ ۵۹ کرسی مجلس را به خود اختصاص دهد. تا همین مدتی قبل زمرمه‌های بسته شدن این حزب به سبب فشار دولت و اتهام نزدیکی سیاسی به (گروه تروریستی) پ.ک. ک به گوش می‌رسید.
در دو انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۱۴ و ۲۰۱۸ حزب دموکراتیک خلق‌ها به صورت جدا از حزب جمهوری‌خواه خلق با نامزدی صلاح‌الدین دمیرتاش در انتخابات شرکت کرده بود که در آن دمیرتاش به ترتیب نزدیک ۱۰٪ (۲۰۱۴) و نزدیک ۸.۵٪ (۲۰۱۸) رای گرفت. چنانکه در مقدمه‌ی مقاله اشاره شد، اینبار با درس‌آموزی از پیروزی سال ۲۰۱۹ در انتخابات شهرداری‌ها (که در آن حمایت ه د پ و چپ‌ها از اکرم‌امام اوغلو و منصور یاواش منجر به پیروزی ایندو به ترتیب در استانبول و آنکارا در برابر نامزدهای مورد حمایت اردوغان شد)، بجای ارائه‌ی نامزد جدا، از نامزدی قلیچداراوغلو حمایت می‌کند. حساب توییتری دمیرتاش ۲.۴ میلیون دنبال‌کننده دارد و او با کمک وکلا و خانواده‌اش می‌کوشد در زندان، از طریق کارهایی چون مصاحبه با نشریات معتبر داخلی و بین‌المللی در نتیجه‌ی انتخابات علیه اردوغان تاثیرگذار باشد.
حزب کارگر ترکیه (تیپ) با رهبری ارکان باش دیگر عضو اصلی «ائتلاف کار و آزادی» است که در انتخابات ریاست‌جمهوری صریحا از کمال قلیچ‌دار اوغلو حمایت می‌کنند. با اینحال تیپ در انتخابات پیش روی مجلس، در حدود ۵۰ حوزه‌ی رای‌گیری که شانس بهتری به نظر خودش دارد، با لیست و لوگوی خودش در انتخابات شرکت خواهد کرد. ارکان باش هم در توییتر نزدیک یک میلیون فالوئر دارد و یکی از پایگاه‌های رای اصلی او و حزبش جوانان زیر ۴۰ سال ترکیه هستند.[2]
تخمین نتیجه‌ی انتخابات ۱۴ مه؟
در انتخابات ریاست‌جمهوری پیش روی ۱۴ مه چهار نفر از کاندیداها توانسته‌اند حد نصاب جمع‌آوری ۱۰۰ هزار امضا را برای کسب جواز شرکت در انتخابات ترکیه کسب کنند. این چهار نفر عبارت‌اند از رجب طیب اردوغان (نامزد «ائتلاف جمهور»، رئیس‌جمهور کنونی)، کمال قلیچداراوغلو (نامزد ائتلاف مخالفان موسوم به ملت+کار و آزادی که شرحش رفت)، سنان اوغان (او که اهل ایغدیر در نزدیکی مرز ایران است، گرایش‌های شدید دست راستی و ترک‌گرا دارد و از سوی حزبی موسوم به ظفر نامزد شده است، ولی متحد اردوغان نیست) و در نهایت محرم اینجه، نامزد از «حزب مملکت» که در سال ۲۰۲۰ از حزب جمهوری‌خواه خلق جدا شد.
در مورد هیچ انتخاباتی پیش از برگزاری نمی‌شود نظر قطعی داد. رقابت اصلی در انتخابات پیش رو میان کمال قلیچداراوغلو و رجب طیب اردوغان خواهد بود. ائتلافی از احزاب محافظه‌کار و از جهاتی ضد غرب که ارکان اصلی آن آک‌پارتی و حرکت ملی‌گرا هستند، با نام ائتلاف جمهور از اردوغان حمایت می‌کنند و میز۶ تایی ملت که ذکرش رفت، در کنار ائتلاف کار و آزادی، از نامزدی کمال قلیچداراوغلو. اینکه انتخابات به دور دوم (با دو هفته فاصله از دور اول در ۱۴ مه) موکول شود یا در همان دور اول تمام شود، به میزان رای محرم اینجه و سنان اوغان بستگی دارد. اگر رای محرم اینجه و سنان اوغان هریک از ۲-۱٪ تجاوز نکند، احتمال تکلیف در همان دور اول مشخص می‌شود.
بر اساس تقریبا تمام نظرسنجی‌ها در ماه آوریل، رای قلیچداراوغلو بیشتر از اردوغان است. این را می‌شود به صورت شهودی هم محاسبه کرد. برای سنجش شانس اردوغان در انتخابات ۱۴مه ۲۰۲۳، بگذارید مقایسه‌ای کنیم میان این انتخابات و انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۱۸.
در آن انتخابات مرال آکشنر (امروز یکی از مهم‌ترین رهبران ائتلاف ملت) بدون ائتلاف و به نمایندگی از فقط حزب خود وارد رقابت شد و توانست بیش از ۷ ٪ آرا را کسب کند و پس از اردوغان (با ۵۲٪ رای) و محرم اینجه (نامزد آنزمان حزب جمهوری‌خواه خلق با ۳۰٪ رای که امروز حسابش را از قلیچداراوغلو جدا کرده! ) و صلاح‌الدین دمیرتاش (نامزد حزب دموکراتیک خلق‌ها با ۸.۵ ٪ رای)، نفر چهارم انتخابات ریاست‌جمهوری شود. قاراملااوغلو از حزب سعادت هم حدود ۱٪ رای گرفت و پنجم شد.
اگر آرای ۴ نامزد رقیب اردوغان را در انتخابات ۲۰۱۸ جمع کنیم، عددی نزدیک به ۴۸٪ می‌شود. اگر قبول کنیم که سبد رایی مزبور افراد مقابل اردوغان در انتخابات ۲۰۱۸ همه به سبد رای قلیچداراوغلو ریخته می‌شود، قلیچداراوغلو امروز اقلا حوالی ۴۸٪ درصد رای دارد.[3] با اینحال، به وقایع گوناگونی که در فاصله‌ی سال ۲۰۱۸ و امروز در مه ۲۰۲۳ رخ داده است، از جمله تورم افسار گسیخه ۲-۳ سال اخیر (که بخش عمده آن نتیجه سیاست‌های غلط اقتصادی اردوغان بوده است)، و نیز فاجعه‌ی زلزله فوریه ۲۰۲۲ (که بسیاری از مردم ناکارآمدی دولت در رسیدگی به مطالبات زلزله‌زدگان را دیدند و یا سیاست‌های نادرست ساختمان‌سازی را عامل مهمی در عدم مقاومت شهرها برابر زلزله دانستند)، می‌شود حدس زد که رای اردوغان ۵-۴٪ ریزش داشته باشد (اگر نه بیشتر! ) و به زیر ۵۰٪ برسد. گفتیم نظرسنجی‌ها هم همین را نشان می‌دهند.
به بیان دیگر، با کارهایی که اردوغان در این مدت کرده و موج نارضایتی‌ها تقریبا غیرممکن است که رای ائتلاف جمهور همان ۵۲٪ سال ۲۰۱۸ مانده باشد.
نتیجه انتخابات ۱۴ مه قطعا بر آینده منطقه خاورمیانه و ایران تاثیر خواهد داشت. می‌شود حدس زد سیاست خارجی این دو ائتلاف تفاوت‌های مهمی باهم خواهد داشت: ائتلاف ملت حامی قلیچ‌داراوغلوغربگراتراز ائتلاف جمهور اردوغان است و ائتلاف ملت، چنانکه وعده داده (و حداقل چون بخش عمده‌ای از کردها در این انتخابات به او رای می‌دهند)، شیوه‌ی ملایم‌تری در «موضوع کرد» دارد.
با اینحال برای پیروزی مخالفان حراست سرسختانه‌ی آنها از صندوق‌های رای و ایمنی انتخابات هم شرط جدی است، کاری که بر اساس انتخابات شهرداری‌های مارس ۲۰۱۹ تجربه‌اش را دارند.
––––––––––––––––––
پانویس‌ها
[1] توضیح آنکه تا سال ۲۰۱۵ حزب حرکت ملی‌گرا («ملیت‌چی حرکت پارتیسی»، م ه پ) با رهبری دولت باغچه‌لی پیشتر جزو اپوزیسیون مخالف اردوغان بود و کمابیش متحد حزب جمهوری‌خواه خلق در مجلس محسوب می‌شد. م ه پ از بدو تاسیسش در اواخر دهه‌ی شصت و اوایل دهه‌ی هفتاد میلادی همیشه رویکردی ستیزه‌جو و طرفدار سرکوب و حتی برخورد قهر‌آمیز با مسئله‌ی کرد داشته است و هویت کردی را به عنوان هویتی مستقل از ترکی به رسمیت نمی‌شناسد. دولت باغچه‌لی با وقایع پساانتخابات ۷ ژوئن ۲۰۱۵ مجلس ترکیه، و نیز وقایع دوران کودتای نافرجام ۱۵ ژوییه ۲۰۱۶ ابتدا عملا/دی فاکتو و بعدا با تشکیل ائتلاف جمهور در آغاز سال ۲۰۱۸، رسما متحد اصلی اردوغان شد.
[2] ارکان باش نامزد انتخابات مجلس از منطقه‌ی ۳ استانبول است.
[3] البته مشکل این تحلیل این است که پایگاه رایی محرم اینجه و قلیچداراوغلو قدری همخوانی دارد، گرچه هیچ حزب بزرگی امروز از اینجه حمایت نمی‌کند و رای او با ۲۰۱۸ قابل مقایسه نخواهد بود.