پس از هشت سال جنگ داخلی و نیابتی در یمن، جایی که صدها هزار نفر بر اثر خشونت و گرسنگی جان خود را از دست دادهاند، دور جدید مذاکرات حوثیها و نمایندگان عربستان سعودی در این هفته بارقه امیدی را برای دستیابی به موفقیت در یکی از بدترین بحرانهای انسانی جهان برانگیخته است.
تفاوت بین این مذاکرات و مذاکرات سالهای گذشته این است که محور گفتوگوها بر صلح متمرکز است تا موضوعات مربوط به میدان جنگ و باز کردن معابری برای رساندن کمکها بینالمللی به مردم بحرانزده.
البته برخی تحلیلگران نگرانند که این مذاکرات و ناکامی در آن میتواند به سادگی آغازگر مرحله متفاوتی از یک درگیری پیچیده شود. در عوض، عاملی که هنوز سیاستمداران منطقه و تحلیلگران را به خود جلب کرده نزدیکی غیرمنتظره بین دو قدرت منطقهای یعنی عربستان سعودی و ایران است.
برای سالها، ریاض و تهران از نبردهای نیابتی علیه دیگری استفاده کردهاند. جنبههای متفاوت این نزاع را در سراسر خاورمیانه میتوان دید. در یمن هم مداخله دو کشور در درگیریهای داخلی، وضعیت میدان جنگ را پیچیده کرد. ریاض و تهران یکی از میدانهای نزاعشان را در کشوری قرار دادند که پیش از جنگ داخلی هم فقیرترین کشور خاورمیانه بود. نتیجه وقوع بدترین بحران انسانی در یمن بود.
زورآزمایی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی در یمن، منجر به کشته شدن بیش از ۳۵۰ هزار نفر شده که بسیاری از آنها جانشان را نه در میدان نبرد که به دلیل گرسنگی از دست دادند. اما کشتهشدگان و قربانیان این نبرد بیحاصل و فاجعهبار زود فراموش میشوند و آنچه اکنون مورد توجه است، خوشبینی برای ختم این فاجعه به دلیل مذاکرات اخیر میان ایران و عربستان است.
جنگ در یمن در ماههای اخیر نسبتاً آرام باقی مانده است، اگرچه آتشبس در ماه اکتبر لغو شد. طرفین در گفتگوهای صلح با میانجیگری کشور همسایه یعنی عمان شرکت کردند، اما این دیدارها تا این ماه بدون نتیجه مشخصی ادامه داشت.
هانس گروندبرگ، فرستاده سازمان ملل متحد در امور یمن، روز یکشنبه ۹ آوریل/ ۲۰ فروردین به آسوشیتدپرس گفت که اکنون «نزدیکترین نقطه برای دستیابی به پیشرفت واقعی به سوی صلح پایدار هستیم.»
چه کسی در مذاکرات حضور دارد؟
در مذاکرات روزهای اخیر در صنعا، پایتخت یمن، عربستان سعودی – که رهبری ائتلاف نظامی را که در سال ۲۰۱۵ در یمن مداخله کرد – در یک سوی میز است و طرف مقابل، حوثیها هستند. حوثیها، جنگجویان مورد حمایت ایراناند که پایتخت و شمال غرب یمن را کنترل میکنند.
درگیری زمانی آغاز شد که حوثیها در سال ۲۰۱۴ از شمال یمن وارد صنعا شدند و دولت شناخته شده بین المللی را عملاً ساقط کردند. ائتلاف به رهبری عربستان سعودی در سال ۲۰۱۵ در تلاش برای بازگرداندن این دولت مداخله کرد و یک رشته بمباران ویرانگر را آغاز کرد که سالها به طول انجامید.
محمد بن سلمان، ولیعهد و حاکم واقعی عربستان سعودی، در ابتدای جلوس پدرش بر قدرت یک سیاست خارجی تهاجمی را دنبال کرده است. او پا به بحران یمن گذاشت و در داخل هم فعالان سیاسی رقیب و منتقدانش را به زندان انداخت.
حال و پس از ۸ سال نزاع بینتیجه در یمن، عربستان و ایران توافق کردهاند که روابط دیپلماتیک خود را با میانجیگری چین برقرار کنند که میتواند منجر به همسویی مجدد بزرگ بین رقبای منطقهای شود.
در حالی که روابط ایالات متحده و عربستان سعودی از جمله به دلیل قتل جمال خاشقچی آسیب دیده است، ریاض به سمت مسکو و پکن متمایل شده است.
عربستان نزدیکی به دو رقیب اقتصادی و نظامی آمریکا را محملی برای امتیازگیریهای بزرگ میداند. مثلاً در مورد رابطه با اسرائیل، عربستان سعودی به دنبال تضمینهای امنیتی از ایالات متحده و کمک به توسعه یک برنامه هستهای غیرنظامی در ازای عادی سازی روابط با اسرائیل بوده است.
در صنعا چه خبر است؟
روز یکشنبه، خبرگزاری صبا تحت رهبری حوثیها عکسهایی از دیدار هیئتهای عمانی و عربستان با مهدی المشاط، رئیس شورای عالی سیاسی حوثیها منتشر کرد.
محمد البخیتی، یکی از مقامات حوثی روز یکشنبه در توییتر نوشت:
روشن است که فضای صلح بر منطقه حاکم است و خوشبینی و امید را تشویق میکند.
احمد نگی، تحلیلگر ارشد یمن در گروه بین المللی بحران گفت: «هیئتهای سعودی قبلاً هم از صنعا بازدید کردهاند، اما با توافق عربستان سعودی و ایران برای از سرگیری روابط دیپلماتیک، تحرک جدیدی در منطقه ایجاد شده است.»
محمد الجابر، سفیر عربستان سعودی در یمن، در توئیتر خود نوشت که برای گفتگو برای «تثبیت آتشبس» که میتواند به یک راهحل سیاسی جامع برای این کشور ختم شود، به صنعا آمده است.
ندوه الدوساری، محقق غیرمقیم در مؤسسه خاورمیانه، گفت که شورای رهبری ریاست جمهوری یمن – که بر دولت به رسمیت شناخته شده بین المللی نظارت میکند – اساساً از مذاکرات کنار گذاشته شده است.
چه چیزی دنبال میشود؟
اهداف دو طرف مذاکره فوری و بنیادین هستند. محمد البخیتی، یکی از مقامات حوثی گفت که آنها به دنبال برقراری مجدد آتش بس و خروج کامل نیروهای خارجی از یمن هستند.
مذاکره کنندگان همچنین میخواهند راه را برای گفتگوهای گستردهتر برای حل مناقشه سیاسی چند وجهی یمن و ترمیم اقتصاد ویران شده آن هموار کنند.
به احتمال زیاد توافق اولیه شامل فشار عربستان سعودی به دولت وابستهاش در یمن برای تسهیل پرداخت حقوق برای کارمندان دولتی یمن است که سالها است پرداخت نشده است. این افراد اغلب نان آور اصلی خانوادههایشان هستند. این امر باری را بر دوش آژانسهای کمکهای بشردوستانه گذاشته است که در تلاش برای امدادرسانی به میلیونها قحطیزده یمنی هستند که نیاز مبرمی به غذا دارند.
این توافق همچنین میتواند شامل برقراری پروازهای بیشتر به و از فرودگاه صنعا باشد و به هزاران نفر اجازه دهد تا برای درمان سفر کنند. لغو محدودیتهای بنادر یمن هم خواسته فوری است. بنادری که فعالتر شدنشان میتواند کالاهای ضروری بیشتری را در دسترس مردم قرار دهد و تورم را کاهش دهد. همچنین ممکن است اجازه از سرگیری صادرات نفت یمن هم در این توافق گنجانده شود.
مذاکرهکننده حوثیها به نیویورکتایمز گفت که برخی از این موضوعات در مذاکرات قبلی در عمان مورد توافق اصولی قرار گرفته بود. او گفت: «آنچه در حال حاضر اتفاق می افتد یافتن یک مکانیسم اجرایی برای آن است.»
با این حال، جنگ یمن عمیقتر. فراتر از جنگ بین ائتلاف به رهبری عربستان سعودی و حوثیها است و توافق بین این دو گروه ناگزیر مشروعیت حوثیها را افزایش میدهد.
از هماکنون روشن است که حوثیها از جاهطلبی خود برای حکومت بر تمام یمن دست بر نمیدارند. به محض خروج سعودیها، حوثیها از نظر نظامی گسترش خواهند یافت تا آنچه را که به عنوان حق خود برای اعمال کنترل بر کشور میدانند، تثبیت کنند. این همان چیزی است که میتواند مقدمه آغاز جنگی بزرگتر باشد.
وضعیت انسانی یمن چقدر بد است؟
حتی قبل از جنگ، یمن فقیرترین کشور عربی بود. اما این درگیری یمنیها را در یکی از بدترین بحرانهای بشردوستانه در جهان فرو برد و این کشور را تا مرز قحطی پیش برد.
به گفته سازمان ملل، حدود ۲۴ میلیون نفر – ۸۰ درصد از جمعیت یمن – به کمکهای بشردوستانه نیاز دارند و میلیونها نفر آواره شدهاند.
مرگ و میر، به ویژه بر اثر گرسنگی، کودکان خردسال را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس برآورد سازمان ملل متحد، در حال حاضر بیش از ۱۱ هزار کودک در نتیجه درگیری در یمن کشته یا معلول شدهاند. مقامات سازمان ملل میگویند که تلفات واقعی احتمالاً بسیار بیشتر است.
چرا تنش زدایی بین عربستان سعودی و ایران اهمیت دارد؟
اگرچه جنگ یمن موضوعی بزرگتر از درگیری نیابتی تهران و ریاض است اما تنشها بین عربستان سعودی و ایران نقش مهمی در گسترش آن ایفا کرده است. اکنون، عربستان سعودی در تلاش برای کاهش تنشهای منطقهای، روابط نزدیکتری با ایران برقرار کرده است.
احمد نگی، تحلیلگر ارشد یمن در گروه بین المللی بحران گفت:
ریاض و تهران مایلند ثابت کنند که تلاشهای دیپلماتیک آنها در ایجاد آرامش در یمن مؤثر بوده است. آنها میخواهند در این تلاش موفق شوند.
مقامات سعودی مشتاق هستند تا به دخالت نظامی خود در یمن پایان دهند. مداخلهای که هزینه هنگفتی برایشان داشته و به اعتبار بین المللی آنها آسیب رسانده است. فراتر از آن، حملات موشکی و پهپادی حوثیها به مناطق جنوبی عربستان سعودی، دهها غیرنظامی را کشته و به زیرساختها آسیب رسانده است، و این درگیری همچنین تلاشهای محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، برای متحول کردن اقتصاد این کشور را با مشکل مواجه کرده است.
شیطان در جزئیات است
گرچه ممکن است با تفاهم ریاض و تهران یکی از مولفههای مهم درگیری در یمن یعنی مداخله نیابتی کمرنگ شود ولی هنوز آتشفشانهای اختلاف فراوانند. اقتصاد و نحوه تقسیم قدرت مسائل اساسیاند. فعلاً بعید است که مذاکرات کنونی منجر به صلح پایدار و رفاه شود. تحلیلگران یمنی می گویند که بدون آنکه مؤلفههای قدرت در درون یمن به سمت همگرایی میل کنند امکان رسیدن به صلح وجود ندارد.
فراتر از خشونت مستقیم جنگ، یمنیها با یک اقتصاد آشفته دست و پنجه نرم میکنند و خشونت ساختاری ناشی از فساد، از بین رفتن بنیانهای مدنیت و گروههای مسلح متعددی که برای کسب قدرت رقابت میکنند، وضعیت را به شدت پیچیده کرده است. این کشور هم اکنون دو بانک مرکزی و دو پول رایج متفاوت دارد و حتی در همین سطح هم مشخص نیست که کدام به نفع دیگری از صحنه خارج خواهد شد و همین توافق بر سر پرداخت معوقات کارمندان دولت قرار است با کدام واحد پول و از طریق کدام بانک مرکزی پرداخت شود. بانک مرکزی در کنترل حوثیها یا بانک مرکزی دولت مورد حمایت ریاض؟
شاید درستترین روایت برای توصیف وضع کنونی را بتوان در این جمله احمد نگی، تحلیلگر ارشد یمن در گروه بین المللی بحران یافت:
به نظر میرسد سعودیها آنچنان برای دستیابی به توافق و خروج از جنگ یمن عجله دارند که زمان زیادی برای بحث در مورد این جزئیات مهم صرف نمیکنند، جزئیاتی که میتواند بعداً اختلافات قابلتوجهی ایجاد کند.
میراث جانکاه نزاع بر سر قدرت
یمن راهی طولانی تا رسیدن به وضع بحرانی کنونی پیموده است. ریشههای اختلافات کنونی به ساختار همواره متزلزل توزیع قدرت در این کشور باز میگردد. در ادامه سیر مختصری از رویدادهای کلیدی در بیش از سه دهه گذشته این کشور آمده است:
- ۱۹۹۰: اتحاد شمال و جنوب یمن برای تشکیل یک کشور واحد به ریاست علی عبدالله صالح.
- ۱۹۹۴: آغاز جنگ داخلی، میان شمال و جنوب کشور و تلاش علی عبدالله صالح برای سرکوب جنگجویان شمال.
- ۲۰۰۳-۲۰۰۹: گروه حوثی در شمال یمن از به حاشیه رانده شدن فرقه شیعه زیدی ناراضی بود و شش جنگ با نیروهای صالح و یک جنگ با عربستان سعودی انجام داد.
- ۲۰۱۱: اعتراضات بهار عربی حاکمیت صالح را تضعیف کرد، منجر به انشعاب در ارتش شد و به القاعده در شبه جزیره عربستان (AQAP) اجازه داد تا مناطق شرقی یمن را تصرف کند.
- ۲۰۱۲: صالح در یک طرح انتقال سیاسی با حمایت کشورهای خلیج فارس از سمت خود کناره گیری کرد. عبد ربه منصور هادی رئیس جمهور موقت شد و بر گفتگوی ملی برای تدوین پیش نویس قانون اساسی فراگیرتر و فدرال نظارت کرد.
- ۲۰۱۳-۲۰۱۴: گروه القاعده شبهجزیره عربستان حملاتی را در سراسر یمن ترتیب داد. حوثیها در سپتامبر ۲۰۱۴ با کمک صالح، پایتخت کشور یعنی صنعا را تصرف کردند و خواستار سهمی از قدرت شدند.
- ۲۰۱۵: هادی تلاش کرد قانون اساسی فدرال جدیدی را اعلام کند که با مخالفت حوثیهای وابسته به ایران و صالح روبهرو شد. صالح دستگیر شد و با کمک حوثیها فرار کرد. عربستان در ماه مارس در رأس یک ائتلاف نظامی وارد مهلکه یمن شد. ائتلاف سعودی، حوثیها و وفاداران صالح را از عدن در جنوب یمن و از مارب در شمال شرق صنعا بیرون راندند. خطوط مقدم جدیدی شکل گرفت که نوعی توازن یا بنبست در جنگ ایجاد کرد.
- ۲۰۱۶: القاعده شبهجزیره عربستان یک ایالت کوچک در اطراف منطقه مکلا ایجاد کرد. امارات متحده عربی ادعا کرد که از نیروهای محلی در نبردی حمایت میکند که به حکومت القاعده در آنجا پایان میدهد. در عین حال با اعمال محاصره دریایی، هوایی و زمینی، قحطی دامن یمن را گرفت. ائتلاف سعودی دلیل این محاصره را ممانعت از انتقال سلاح از ایران به حوثیها دانست. در این سال، حملات هوایی ائتلاف به طور گسترده منجر به کشته شدن غیرنظامیان شد که هشدارهای گروههای حقوق بشری را به دنبال داشت اما حمایت غرب از کارزار نظامی همچنان ادامه دارد.
- ۲۰۱۷: حوثیها تعداد زیادی موشک به عمق عربستان سعودی شلیک کردند. صالح با دیدن فرصتی برای به دست آوردن مجدد قدرت برای خانوادهاش، طرف نزاعش را عوض کرد اما در تلاش برای فرار از دست حوثیها کشته شد.
- ۲۰۱۸: نیروهای تحت حمایت ائتلاف در سواحل دریای سرخ علیه حوثیها پیشروی کردند و هدفشان تصرف بندر حدیده بود که بخش عمده واردات و کمکهای بشردوستانه از آنجا انجام میشد.
بن بست نظامی به وجود میآید. مذاکرات صلح در سوئد برگزار میشود و طرفهای درگیر با آتش بس و خروج نیروها از حدیده موافقت میکنند. کار بر روی توافق مبادله زندانیان آغاز میشود. - ۲۰۱۹: آتش بس حدیده در بیشتر موارد برقرار است، اما عقب نشینی محقق نشد. خشونت در بخشهای دیگر یمن دیگر ادامه دارد. امارات متحده عربی تا حد زیادی به حضور خود در ايتلاف نظامی پایان میدهد در حالی که همچنان از متحدان محلی، از جمله جدایی طلبان جنوب که در ماه اوت عدن را تصرف کردند، حمایت میکند. ریاض میانجی یک توافق تقسیم قدرت بین جداییطلبان و دولت هادی شد که قرار بود از سال بعد اجرایی شود.
- ۲۰۲۰: ائتلاف آتش بس ناشی از کووید-۱۹ را اعلام کرد، اما هیچ پیشرفتی برای ایجاد آتش بس دائمی حاصل نشد و خشونت همچنان ادامه دارد، اگرچه طرفهای متخاصم مبادله زندانیان را انجام میدهند.
در همین زمان، لحظاتی پس از فرود هواپیمای حامل دولت تازه تأسیس بر مبنای توافق تقسیم قدرت جداییطلبان جنوب و دولت هادی، حملهای به فرودگاه عدن انجام شد که در نتیجه آن حداقل ۲۲ نفر کشته شدند. ریاض و دولت هادی، حوثیها را مقصر دانستند. - ۲۰۲۱: جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده، نام حوثیها را از فهرست تروریستی خارج کرد و به حمایت ایالات متحده از عملیات ائتلاف تهاجمی پایان داد. حوثیها حملات خود را برای تصرف منطقه نفتی مارب، آخرین پایگاه دولت در شمال یمن تشدید کردند. نمایندگان سازمان ملل و ایالات متحده تلاش کردند آتش بس دائمی و بازگشایی خطوط هوایی و دریایی به مناطق حوثیها را پیش ببرند، اما طرفهای درگیر در برابر مصالحه مقاومت کردند.
همزمان عربستان سعودی و ایران مذاکرات مستقیمی را آغاز کردند که بیشتر بر یمن متمرکز بود. - ۲۰۲۲: حوثیها حملات موشکی و پهپادی را به امارات گسترش دادند. جنگندههای ائتلاف هم یمن را هدف قرار دادند. در بحبوحه تیرگی روابط و تشدید حملات حوثیها به تاسیسات نفتی عربستان، ایالات متحده برای تقویت قابلیتهای دفاعی متحدانش اقدام کرد. عبد ربه منصور هادی در ماه آوریل قدرت را به شورای ریاست جمهوری واگذار کرد.
طرفهای متخاصم در ماه آوریل بر سر یک توافق آتش بس توافق کردند که دو بار تمدید شد و بدون توافق برای تمدید در اکتبر منقضی شد. - ۲۰۲۳: در ماه مارس، عربستان سعودی و ایران برای احیای روابط توافق کردند و این امیدواری ایجاد شد که روند صلح یمن هم شاهد پیشرفت باشد. در ماه آوریل، فرستادگان عربستان و عمان با هدف مذاکره بر سر توافق آتش بس دائمی با حوثیها از صنعا بازدید کردند.