یکشنبه خونین لکه‌ای پاک نشدنی در تاریخ بریتانیا است. سال‌ها بعد پس از واقعه یکشنبه خونین، تحقیق‌ها از لاپوشانی ارتش پرده برداشت. نتیجه بیش از یک دهه تلاش کمیته حقیقت‌یاب نخستین عذرخواهی توسط یک نخست وزیر بریتانیا بود. با این وجود تا به امروز نه دادگاهی برگزار شده و نه کسی به واسطه کشتاری که ۱۳ نفر در آن کشته شدند مورد تعقیب قضایی قرار گرفته است.
یکشنبه خونین جنایتی بود که جهان را شوکه کرد. به کشته‌شدگان پیش از آنکه شناسایی شوند، برچسب تروریست زده شد. لاپوشانی و کتمان حقیقت از همان لحظه کشتار شروع شد و تا چندین دهه بعد ادامه یافت.
۳۰ ژانویه ۱۹۷۲
سربازان بریتانیایی به ۳۱ شهروند غیر مسلح در جریان یک تظاهرات تیراندازی کردند. گروهی در شهر کوچکی به نام «دری» (Derry) در اعتراض به تبعیض علیه کاتولیک‌ها در زمینه استخدام و مسکن در خیابانی تظاهرات می‌کردند که سربازان هنگ چتربازان بریتانیا بیش از ۱۰۰ بار به سوی تظاهرکنندگان آتش گشودند و ۱۳ نفر را کشتند. یکی از زخمی‌ها پنج ماه بعد جان باخت. ارتش بریتانیا مدعی شد که تیراندازی برای دفاع بوده است.
ریشه اختلاف‌ها
در ایرلند شمالی تحت حکومت بریتانیا، جوامع کاتولیک در شهرهایی مانند بلفاست و دری از تبعیض و نابرابری از جانب دولت پروتستان و نیروهای پلیس ناراضی بودند.
اختلاف میان جامعه کاتولیک و پروتستان امر تازه‌ای نبود. ملی‌گرایان کاتولیک بدنبال اتحاد مجدد ایرلندی‌ها بودند، پروتستان‌ها اما به بریتانیای کبیر وفاداری داشتند. هرچند مذهب لزوما تنها دلیل این اختلافات نبود، کاتولیک‌ها این احساس را داشتند که در ایرلند شمالی و تحت حکومت بریتانیا آن طور که باید از آزادی مذهبی برخوردار نیستند و به‌دنبال الحاق و پیوستن به جمهوری ایرلند بودند.
حدود ۱۵ هزار نفر روز یکشنبه ۳۰ ژانویه برای شرکت در تظاهراتی در اعتراض به این تبعیض‌ها در «دری» به خیابان آمدند.
حدود ۵ ماه پیش از آن، در اوت ۱۹۷۱ سطح خشونت و بمب‌گذاری‌ها در ایرلند شمالی چنان افزایش یافته بود که دولت بریتانیا برای برقراری نظم به منطقه سرباز فرستاده بود.
همه چیز خیلی سریع اتفاق افتاد. تظاهرات حدود ساعت ۳ عصر آغاز شد و مردم در مرکز شهر گرد آمدند. پس از درگیری لفظی میان جوانان و نیروهای ارتش، سربازان شروع به بازداشت چند نفر کردند، حوالی ساعت ۴ مردم به سوی سربازان سنگ پرتاب می‌کردند ، سربازان با گلوله پلاستیکی ، گاز اشک‌آور و ماشین آب‌پاش با مردم برخورد کردند، ۲ نفر زخمی شدند. کمتر از ۱۰ دقیقه بعد سربازان هر که را سر راهشان بود بازداشت می‌کردند و از اینجا بود که تیراندازی شروع شد. عکس‌هایی از یکشنبه خونین را اینجا ببینید.
اولین تحقیق: تحقیق‌های ویجری
روز پس از واقعه، وزیر کشور اعلام کرد که تحقیق‌هایی توسط لرد ویجری (John Widgery)، ریاست دستگاه قضایی صورت می‌گیرد. این تحقیق‌ها تنها سه هفته طول کشید و نتایج آوریل همان سال اعلام شد. گزارش ویجری جانب سربازان را گرفته بود و خانواده‌های قربانیان آن را سفیدشویی خواندند. در گزارش این طور نتیجه‌گیری شده بود که «هیچ دلیلی برای این گمان» که ارتش پیش از آن که به سمتشان تیراندازی شود، شلیک کرده باشند وجود ندارد.
دومین تحقیق: تحقیق‌های سویل
پس از چند دهه تلاش برای حقیقت‌یابی و یافتن واقعیت آنچه روز ۳۰ ژانویه ۱۹۷۲ در شهر کوچک دری در ایرلند گذشت، خانواده‌های قربانیان سال ۱۹۹۸ موفق شدند تا باب تحقیق‌های جدیدی را در زمینه یکشنبه خونین باز کنند. تحقیق‌های سویل ۱۲ سال طول کشید و گران‌ترین و طولانی‌ترین تحقیق عصر حاضر را رقم زد. نتیجه تحقیق‌های سویل این بود که کشتار «غیرقابل توجیه و غیر عادلانه» بوده و «پیش از آتش گشودن سربازان هشداری داده نشده بود».
عذرخواهی پس از ۳۸ سال
نخستین عذرخواهی نخست وزیر وقت -دیوید کمرون- سال ۲۰۱۰ صورت گرفت. کمرون در مجلس عوام بریتانیا برای آنچه اتفاق افتاده بود این طور عذرخواهی کرد:
«نتیجه این گزارش قطعا واضح است. هیچ شکی وجود ندارد، هیچ چیز مبهمی وجود ندارد، هیچ مساله گنگی باقی نمانده است. آنچه در یکشنبه خونین رخ داد غیرمنصفانه و غیرقابل توجیه بود. اشتباه بود.»
دیوید کمرون به اشتباه نیروهای مسلح اذعان کرد:
«برخی از اعضای نیروهای مسلح ما اشتباه کردند. دولت در نهایت مسئول رفتار نیروهای مسلح ما است و به همین دلیل از جانب دولت و درعمل از سوی کشور ما – من عمیقا متاسفم.»
۴۰ سال تلاش برای حقیقت‌یابی
تحقیق‌های لرد سویل نشان داد که هیچ یک از قربانیانی که هدف تیراندازی سربازان قرار گرفتند مسلح به سلاح گرم نبودند. بر اساس این تحقیق‌ها در چند مورد نیروهای شبه‌نظامی جمهوری‌خواه نیز تیراندازی کرده بودند اما هیچ کدام از این شلیک‌ها توجیهی برای تیراندازی به غیرنظامیان نبود.
تحقیق‌ها همچنین نشان می‌داد که در هیچ موردی سربازان پیش از تیراندازی به مردم هشدار نداده بودند.
از موارد دردناک این تحقیق این بود که برخی از کشته‌شدگان یا زخمی‌ها در حال فرار یا کمک به کسانی بودند که در شرف مرگ قرار داشتند. گزارش به فردی اشاره می‌کرد که وقتی بر روی زمین در حال فرار از سربازان می‌خزید به او شلیک شده بود.
در گزارش اما هیچ شواهدی مبنی بر عمدی بودن واقعه یکشنبه خونین پیدا نشد. نتایج کامل تحقیق سویل منتشر شده و در اختیار عموم است. این تحقیق‌ها ۱۲ سال طول کشید و هزینه آن بالغ بر ۲۰۰ میلیون پوند شد.
تعقیب قضایی و محکومیت عاملان
هیچ کسی در رابطه با یکشنبه خونین تحت تعقیب قضایی یا محاکمه قرار نگرفت. ۱۸ سرباز در رابطه با این کشتار به دادستانی ایرلند شمالی ارجاع داده شدند، اما هیچ کدام محاکمه نگردیدند. بر اساس توافقی که پیش از شروع تحقیق‌ها با دادستان شده بود، شواهد ارائه شده توسط سربازان نمی‌توانست در مراحل بعدی برای ایراد اتهام علیه آنها به کار رود.
یکشنبه‌های خونین استعمار
ایرلند به روایتی نخستین مستعمره بریتانیا است. فتح ایرلند توسط «تودورها» در اواسط قرن شانزدهم، در نهایت منجر به استفاده از این سرزمین برای کشت و کار انگلیسی‌ها شد.
امپراتوری بریتانیا از تجربه ایرلند بسیار آموخت و روش‌های حکومت استعماری‌اش را به کمال رساند. بریتانیا مقوله «پالایش تمدنی»اش را از ایرلند آغاز و به یک چهارم از جهان صادر کرد. یکشنبه خونین موردی یگانه در تاریخ امپراتوری بریتانیا نبود و مشابه و بدتر از آن‌هم در هند رخ داده بود.
هند و ایرلند مشترکات بسیاری دارند. هر دو کشور را زمانی بریتانیایی‌ها فتح کردند. هر دو قرن نوزدهم چندین خشکسالی را تجربه کردند و هر دو کشور هم «یکشنبه خونین» داشتند.
روز سیزدهم آوریل سال ۱۹۱۹، بدون هیچ هشدار قبلی نیروهای بریتانیایی بر روی تظاهرکنندگان در شهر امریتسار(Amritsar) هند آتش گشودند. ۳۵۰ کشته و ۱۲۰۰ زخمی حاصل کشتار یکشنبه خونین در هند بود.
هندی‌ها با تاثیر از قیام عید پاک ۱۹۱۶ در ایرلند به‌دنبال کسب استقلال بودند. در قلب منطقه پنجاب در شهر امریستار و به‌دنبال بازداشت دو تن از رهبران استقلال‌طلب هند ناآرامی و اعتراضاتی شروع شد. ماه قبل (مارس ۱۹۱۹) به‌دنبال دو اعتصاب عمومی برگزاری هر نوع اعتراضی ممنوع اعلام شده بود. با این وجود اعتراض‌های از پیش اعلام شده ۱۲ آوریل با یکی از فستیوال‌های مذهبی هند مقارن شده بود. خیابان‌های شهر پر بود از تظاهرکنندگان و زائرانی که برای مراسم مذهبی بیرون بودند. بدون هیچ هشدار قبلی تیراندازی شروع شد و در شلوغ‌ترین نقطه شهر چند صد نفر کشته و بیش از هزار نفر زخمی بر خیابان‌ها افتادند.
روزهای بعد حکومت نظامی اعلام شد و بریتانیایی‌ها ۱۸ نفر را اعدام و ده‌ها نفر را برای تادیب شلاق زدند. تحقیر، اعدام و شلاق برای حفظ حکومت راج بریتانیایی صورت می‌گرفت، اما روشی موثر نبود. ۳۰ سال پس از یکشنبه خونین امریتسار، هند از راج بریتانیا رها شده بود.
میراث یکشنبه خونین
یکشنبه خونین ایرلند بیش از سایر قساوت‌ها و اشتباهاتی که بریتانیا در طول تاریخ مرتکب شده بود از نظر سیاسی به این کشور ضربه زد. هر چند این تنها واقعه خونین در ایرلند نبود، اما به شکل قابل توجهی بحران ایرلند شمالی را عمیق‌تر کرد و به تبع آن سطح خشونت‌ها بالا گرفت و افراد بیشتری به عضویت ارتش آزادی‌خواه ایرلند (IRA) در آمدند.
هر اندازه که کشتار مردم غیر نظامی «دری» بد بود، تلاش برای کتمان و لاپوشانی حقیقت آن چه رخ داد نیز غلط بود. سال‌ها دروغ و کتمان در سطح دولت و اولین تحقیق قضایی شرم آور بود. یک عذرخواهی ۴۰ سال زمان برد. امروز با گذشت نیم قرن از واقعه یکشنبه خونین و دستکم از سال ۱۹۹۸ به این سو ایرلند شمالی کمابیش در آرامش بوده و سایه تهدید خشونت و بمب‌گذاری از میان رفته است. قدرت اینک تقسیم می‌شود و ایرلند شمالی دیگر ایرلند شمالی نیم قرن پیش نیست.