اظهارات هفته گذشته راب مالی، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا در مذاکرات احیای برجام که گفت فعلاً برجام در مرکز توجه دولت بایدن نیست و از دستور کار کنار گذاشته شده است گرچه به معنای خاتمه پرونده احیای برجام نیست ولی موضع کنونی آمریکا و اروپا در قبال آن را روشن می‌کند.
در مقابل، ایران و روسیه در هفته‌های گذشته هر چند روز یک سیگنال مثبت در مورد برجام ارسال کردند، اشارتی که در غرب قرینه‌ای برای آن وجود ندارد. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین از نهایی شدن مذاکرات احیای برجام در ماه نوامبر خبر می‌دهد و رسانه‌های وابسته به سپاه پاسداران در تهران از شوق و علاقه غربی‌ها به مذاکرات با ایران در میانه گسترده‌ترین موج اعتراضی مردمی سخن می‌گویند.
حسین امیر‌عبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران روز سه‌شنبه ۱۸ اکتبر/۲۷ مهر در برنامه از پیش ضبط‌شده‌ای که صداوسیمای جمهوری اسلامی آن را پخش کرد به تکرار همان موضع قبلی پرداخت: در مورد سه موضوع اختلاف نظر داریم و آمریکا انعطاف نشان دهد تا برجام به سرانجام برسد.
«فرسایشی شدن مذاکرات به خاطر رفتارهای طرف‌های مقابل است. ما دارای صبر راهبردی و استراتژیک هستیم. از میز مذاکره فاصله نگرفته و نخواهیم گرفت و اگر در سه موضوع باقیمانده ادبیات و محتوایی که مد نظر ماست و خارج از زیاده‌خواهی‌های آمریکاست، مورد توافق طرف آمریکایی قرار بگیرد پنج کشور دیگر آمادگی دارند که نسبت به رسیدن به نقطه توافق حرکت کنند.»
اختلافات قدیمی بر سر چیست؟
سه موضوع باقیمانده‌ای که عبداللهیان از آن سخن می‌گوید،
• یکی گرفتن تضمین اقتصادی-سیاسی از آمریکا برای خارج نشدن از برجام احیا شده است. موضوعی که آمریکا می‌گوید برای آن کاری از دستش بر نمی‌آید و هر آنکه بعد از بایدن به کاخ سفید بیاید از هر جناحی که باشد می‌تواند در برجام بماند و یا از آن خارج شود.
حسین امیر عبداللهیان هم در جدیدترین اظهاراتش در مورد برجام بر موضع جمهوری اسلامی پافشاری کرده است:
«ما به دنبال توافقی هستیم که منافع کشور و مردم ایران تأمین شود. وقتی به برجام برمی‌گردیم باید سطح قابل قبولی از تضمین‌ها در دست ما باشد که ملت ما از منافع اقتصادی برجام سود ببرند.»
• موضوع دوم، بسته شدن پرونده تحقیقات پادمانی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد سه مرکزی است که جمهوری اسلامی در آن‌جا فعالیت هسته‌ای داشته ولی آن را اعلام نکرده است. ایران می‌گوید بسته شدن این پرونده، تضمینی است برای آنکه طرفین و به ویژه آمریکا در برجام می‌مانند. به بیان دیگر اگر این پرونده باز بماند، شمشیر دموکلیوس بالای سر ایران می‌ماند و احیاناً مواد لازم برای خروج مجدد از برجام همیشه در دسترس است.
در مقابل غرب و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گویند که موضوع تحقیقات پادمانی ابعاد فنی دارد و نمی‌توان با توافق سیاسی و چانه‌زنی پشت پرده آن را حل کرد. راه بسته شدن این پرونده را رافائل گروسی، دبیرکل آژانس به روشنی چنین اعلام کرده است: همکاری ایران و پاسخ به سؤالات بازرسان و تیم فنی.
• سومین موضوع احتمالاً به کم و کیف لیست تحریم‌ها بر می‌گردد. ماندن یا نماندن سپاه در فهرست تحریم‌ها در یک سال گذشته یکی از موضوعات مورد مناقشه ایران و غرب بوده است. راه‌حل‌های میانه‌ای هم برای راضی کردن دو طرف پیشنهاد شده است. از جمله راه‌حلی که گفته می‌شود جوزپ بورل در آخرین پیش‌نویس توافق قرار داده بود و بر اساس آن قرار بود سپاه برای آمریکایی‌ها در فهرست تحریم باقی بماند ولی اروپایی‌ها بتوانند باواسطه و بی آنکه از تحریم آمریکا آسیب ببینند با سپاه معامله کنند.
اوکراین و روسیه، متغیری جدید در برجام
پهپاد شاهد ۱۳۶، این جدیدترین متغیری است که کم‌کم راه خود را به پرونده از پیش گره‌خورده احیای برجام باز کرده است. ارسال این پهپادها به روسیه که گویا بخشی از توافق نظامی پوتین و علی خامنه‌ای پس از سفر ماه گذشته رئیس‌جمهوری روسیه به ایران بوده گرچه در ابتدا با اعتراض کشورهای اروپایی و آمریکا مواجه شد ولی الان استفاده از آن در حملات به شهرهای اوکراین به موضوعی یکسره متفاوت تبدیل شده است.
ایران استفاده از این پهپادهای انتحاری در جنگ اوکراین را رد می‌کند. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین پاسخی متفاوت از ایران داده و گفته که موضوع پهپادها به ارتباطات نظامی وزارت دفاع کشورش و مقام‌های ایران مربوط است و او از آن‌ها خبری ندارد.
در مقابل ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین به صورت روشن در دو نوبت گفته است که روسیه در دو موج اخیر حمله به شهرها و زیرساخت‌های اوکراین از پهپادهای ایرانی استفاده کرده است.
دیمیتری کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین هم بر این موضوع پای می‌فشارد و حتی پیشنهاد قطه رابطه دیپلماتیک با ایران را روی میز زلنسکی گذاشته است. در مقابل ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران روز سه‌شنبه در کنفرانس خبری هفتگی‌اش گفت که ایران حاضر است به اوکراین توضیح دهد و ابهام‌ها در مورد استفاده از پهپاد شاهد ۱۳۶ را برای آن‌ها رفع کند.
موضوع پهپادهای انتحاری ایران در نشست روز دوشنبه وزرای خارجه اتحادیه اروپا هم مطرح شد. همان نشستی که در پایانش ۱۱ شخص و ۴ نهاد جمهوری اسلامی به دلیل نقششان در سرکوب اعتراضات مردمی تحریم شدند.
در آن نشست، جوزپ بورل گفت که قرار است تحقیقات مفصلی در مورد نقش پهپادهای ایرانی در حملات اخیر به اوکراین صورت گیرد. نتیجه این تحقیقات قاعدتاً به زودی روش می‌شود. روز گذشته، اوکراین به سی‌ان‌ان یک دسترسی اختصاصی داد تا خبرنگار این شبکه بقایای پهپادهای شاهد ۱۳۶ و پهپاد مهاجر را ببیند.
الجزیره عربی هم همان روز اعلام کرد که قرار است موضوع نقش پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین در نشست غیرعلنی شورای امنیت سازمان ملل متحد در روز چهارشنبه بررسی شود.
رویترز هم برگزاری این نشست غیرعلنی را تایید کرده است و بر اساس نامه‌ای که این خبرگزاری می‌گوید متن آن را در اختیار دارد، اوکراین از کارشناسان سازمان ملل متحد دعوت کرده است تا پهپادهای سرنگون شده ایرانی را ببینند.
آمریکا و بریتانیا، استفاده از پهپادهای ایرانی در این جنگ را نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌دانند. قطعنامه‌ای که توافق برجام به اتکای آن اجرایی شد و اگر غرب بر سر خروج از برجام متفق‌القول شود احتمالاً با استفاده از مکانیسم ماشه آن را لغو خواهد کرد تا تحریم‌های سازمان ملل به صورت خودکار بازگردند.
اعتراضات ایران و انتخابات آمریکا − چه خواهد شد؟
اما دو متغیر دیگر بر سر احیای برجام، اعتراضات سراسری در ایران پس از قتل مهسا امینی در بازداشتگاه گشت ارشاد و سرکوب بیش از یک‌ماهه مردم معترض است. جمهوری اسلامی تاکنون بیش از ۲۰۰ معترض را کشته است و هزاران نفر را زندانی کرده است.
کشورهای غربی کم‌کم فشار افکار عمومی برای سختگیری به تهران به دلیل سرکوب اعتراضات را احساس می‌کنند. تحریم‌های روز دوشنبه اتحادیه اروپا و پیش از آن تحریم‌های آمریکا، کانادا و بریتانیا نخستین تحرک غربی‌ها بود. اما موضوع مهم آن است که فروختن توافق هسته‌ای به مخالفان در میانه اعتراضات سراسری کاری دشوار برای دولت آمریکا و سه کشور اروپایی است.
موضوع تبادل زندانیان دوتابعیتی، راهی است که ایران با آزاد کردن باقر نمازی در هفته‌های گذشته آن را امتحان کرد تا شاید به غرب این پیام را بدهد که می‌توانید آزادی آن‌ها را به عنوان ابزاری برای خالی کردن دست مخالفانتان به کار بگیرید.
ایران پیش از این سرنوشت زندانی‌های دوتابعیتی را به موضوع آزاد شدن پول‌های بلوکه‌شده در کره جنوبی، ژاپن و چند کشور دیگر هم گره زده است.
پس از آزاد کردن باقر نمازی هم خبرگزاری‌های وابسته به سپاه پاسداران از آزاد شدن پول‌های بلوکه شده ایران در کره جنوبی خبر دادند. آمریکا به صراحت این روایت را رد کرده است. با این حال هنوز در رسانه‌های وابسته به حکومت در ایران گفته می‌شود که این پول‌ها در شرف انتقال به کشور ثالث است و تنها این مساله باقی مانده که ایران می‌خواهد این پول‌ها به حسابی متفاوت از حساب‌های پیشین در کشور ثالث واریز شود. موضوعی که غربی‌ها در مورد آن سکوت کرده‌اند.
اما موضوع دیگری هم در میان است. انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره آمریکا. انتخاباتی که می‌تواند اکثریت شکننده دموکرات‌ها در مجلس نمایندگان و مجلس سنا را از دست آن‌ها خارج کند. توافق با ایران پیش از انتخابات نوامبر امری بعید است. هم‌اکنون موضوع جدال با روسیه، تورم و قیمت سوخت به عاملی تعیین‌کننده در سرنوشت این انتخابات و جدال دموکرات‌ها با جمهوری‌خواهان بدل شده است. اضافه شدن موضوع جنجالی توافق هسته‌ای با ایران یا آزاد شدن پول‌های بلوکه‌شده، چیزی نیست که دموکرات‌ها بخواهند فعلاً بر سر آن با جمهوری‌خواهان بجنگند و در نتیجه‌اش نمایندگانشان در کنگره را از دست بدهند.
اما اگر فعلاً معامله با ایران در دستور کار نیست، پس برنامه دولت آمریکا برای ماه‌های آینده چیست؟
متیو کرونیگ، استاد دانشکده دیپلماسی دانشگاه جورج تاون که پیش از این در چندین سمت در دولت‌های بوش، اوباما و ترامپ داشت به اورشلیم پست گفته است که بن‌بست کنونی در مذاکرات احیای برجام «یک مکث سیاسی است و نه تغییر در استراتژی.» او معتقد است که «پس از انتخابات میان‌دوره‌ای، اگر اعتراضات در ایران به دلایلی فروکش کند، دولت بایدن به دیپلماسی بازگردد.»
اما اگر اعتراضات فروکش نکند چه؟ پاسخ این مقام سابق دولت آمریکا این است که دولت آمریکا نخواهد توانست با رژیمی به توافق برسد و به آن امتیاز امنیتی و اقتصادی بدهد که در حال ارتکاب جنایت علیه مردم خودش است.
دنیس راس، یکی از اعضای برجسته موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، که قبلاً به عنوان دستیار ویژه باراک اوباما کار می‌کرد، معتقد است که توافق هسته‌ای با ایران به دو دلیل در دستور کار قرار ندارد.
او گفت: «اول، دولت بایدن در حال حاضر علاقه‌ای به انجام معامله‌ای ندارد که نتیجه آن تزریق پول نقد به رژیم جمهوری اسلامی در میانه سرکوب اعتراضات مردمی باشد. تا زمانی که سرکوب ادامه داشته باشد، مذاکرات برجام به همین منوال خواهد بود.»
راس دلیل دوم بن‌بست کنونی را در ایران می‌داند و می‌گوید: «ایرانی‌ها هم در حال حاضر هیچ علاقه‌ای به توافق ندارند، زیرا نمی‌خواهند به نظر برسد که علی خامنه‌ای در موضع ضعف قرار گرفته و تن به توافق داده است.»
نیسان رفعتی، تحلیلگر ارشد گروه بحران هم معتقد است که فعلا سرکوب اعتراضات مردمی، توافق بر سر احیای برجام را به محاق برده است: «تا جایی که به آمریکا و اروپایی‌ها مربوط می‌شود، مواضع تهران در مورد چند موضوع تقریباً درهای مذاکرات برجام را در اوایل سپتامبر بسته است. از آن زمان تاکنون هیچ تحرکی در آن جبهه وجود نداشته است، و در این میان، سرکوب وحشیانه جمهوری اسلامی علیه اعتراضات و ارائه تسلیحات به روسیه بسیار در کانون توجه قرار گرفته است. بنابراین فعلاً به نظر می‌رسد که شکاف بین دو طرف در بسیاری از موضوعات عمیق‌تر خواهد شد.»