چرخش‌ها و ماجراهای مقتدی صدر

من تصمیم گرفتم از مشارکت سیاسی کناره‌گیری تا دیگر با فاسدان  به هر شکلی از اشکال شریک نباشم، نه در دنیا و نه در آخرت… و این تصمیم شما نیز است که واقعا به خوبی و به نحو احسن اطلاعت کردید و از شما متشکرم. چیزی که می‌خواهم به شما بگویم که من در انتخابات بعدی هم شریک فاسدان نخواهم شد. اگر فاسدان در انتخابات شرکت کنند، من شرکت نخواهم کرد. و این عهدی بین من و خدا و بین من و شما و بین من و ملت من است.

این سخنان مقتدی صدر در جلسه با نمایندگان مستعفی جریان خویش در پارلمان است که پس از ماه‌ها تلاش بی‌سرانجام برای تشکیل دولت اخیراً کناره گرفتند.

 کناره‌گیری سیاسی صدر، اگرچه یادآور حرکت سعد حریری رهبر جریان المستقبل در لبنان است اما باید در زمینه تحولات خود عراق بررسی شود. (سعد حریری در اواخر ماه ژانویه  به‌دلیل آنچه تشدید فرقه‌گرایی و گسترش اعمال نفوذ ایران فعالیت‌های سیاسی خود را متوقف کرد  و اعلام کرد که در انتخابات پارلمانی ماه مه لبنان شرکت نخواهد کرد).

کناره‌گیری و عقب‌نشینی با شخصیت مقتدی صدر نمی‌خواند حتی اگر استراتژیک باشد. کارنامه سیاسی صدر متشکل از فصل‌هایی از «وسط پریدن»‌ها و میدان‌داری‌ هاست. در دو دهه گذشته، او قهرمان اصلی پیچش‌ها و چرخش‌ها، تنش‌ها و دردسرهای صحنه سیاسی عراق بوده است.

مقتدی صدر فرزند یکی از برجسته‌ترین روحانیان شیعه، سید محمد صدر است که به دست رژیم صدام در سال ۱۹۹۹ کشته شد. پس از تهاجم آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳، مقتدی نام و جایگاه صدر را دوباره در عراق احیا کرد و بدل به یکی تاثیرگذارترین چهره‌هایی شد که از خلاء قدرت ناشی از سرنگونی رژیم بعث بهره بود.

اپیزود نخست: صدر علیه آمریکا 

پایگاه اصلی طرفداران صدر شهرک شیعه‌نشین صدر در بغداد است. اولین حضور قابل توجه صدر در صحنه سیاسی عراق به سال ۲۰۰۳ برمی‌گردد، وقتی که او به عنوان رهبر گروه شبه نظامی جیش المهدی به میدان آمد و اشغال نظامی این کشور توسط ارتش آمریکا را، به ویژه در بغداد، بصره و  نجف، شهر مقدس شیعیان، به چالش کشید.

خیلی زود سوار بر موج ناشی از پیوند عقاید شیعی و احساسات ضد آمریکایی جریان صدر که به یک نیروی ۶۰ هزار نفره بدل شده بود، جایی برای خود در معادلات سیاسی عراق دست و پا کرد و البته این مبارزه علیه اشغال برچسب ملی‌گرایی را‌ بر نام صدر سنجاق کرد.

صدر به دشمن شماره یک آمریکا در عراق تبدیل شد. در سال ۲۰۱۳ در زمان تصدی شورای حکومتی منصوب آمریکا حتی حکم دستگیری صدر به اتهام مشارکت در قتل قتل عبدالمجید خویی، روحانی غرب‌گرا و میانه‌رو صادر شد، حکمی که او آن را توطئه و فتنه آمریکایی‌ها خواند.

با وجود این، محبوبیت صدر و شبکه‌‌‌ای که ساخته بود رفته رفته آب رفت، به ویژه پس از آنکه جیش المهدی در سالهای ۲۰۰۶-۲۰۰۸ درگیر مجادلات فرقه‌ای شد. در آن زمان، بسیاری از سازمان‌های غیرانتفاعی بین‌المللی و نهادهای مدافع حقوق بشر گروه شبه‌نظامی جیش المهدی را متهم به هدایت و سازمان‌دهی ترورهای هدفمند و خشونت علیه سنی‌های عراقی‌ کردند.

پس از بمب‌گذاری در حرم عسکریین، آرامگاه امام دهم و یازدهم شیعیان در سامرا در سال ۲۰۰۶، جوششی ارتجاعی و فرقه‌ای غلیان کرد که روی حباب‌های آن نام مقتدی صدر بالا آمد. با این حال، تا آن زمان اسم صدر در سایه نام آیت الله سیستانی، مرجع بزرگ شیعه و سید عبدالعزیز حکیم، رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق قرار داشت. 

درگذشت  سید عبدالعزیز حکیم در سال ۲۰۰۹  و عدم تمایل  آیت الله سیاسی مرجع بزرگ شیعه به مداخله مستقیم سیاسی فضا را به نفع صدر گشوده کرد، اما آنچه صدر را واقعا به صدر تبدیل کرد، فاصله گرفتن او از جمهوری اسلامی بود.

اپیزود دوم : دوری از ایران

گسست صدر از جمهوری اسلامی پس از آن رخ داد که  برخی گرو‌ه‌های انشعابی از سازمان سیاسی صدر همچون عصائب اهل حق است، تحت رهبری قیس خزعلی،‌ به طور مجزا تحت حمایت ایران قرار گرفتند.  

این گسست به درگیری خونین طرفداران صدر با سپاه بدر در سال ۲۰۰۷ منجر شد.

فاصله گرفتن این روحانی شیعه از حکومت ایران باعث شد که او همچون یک اصلاح‌طلب فرا-فرقه‌ای و ضد-ایران تصور و تجسم شود. 

 در دوران جنگ با داعش، طرفداران صدر تحت نام سرایا السلام بسیج شدند. لازم به یادآوری است که در جریان مبارزه با  خلافت اسلامی داعش، موضوع همکاری و ضدیت با ایران در سایه قرار گرفت. و در واقع پس از ۲۰۱۷ بود که مساله نفوذ ایران همزمان با مساله شدن حشد شعبی در عراق دوباره به موضوع روز بدل شد. 

در فاصله ۲۰۱۷  تا ۲۰۱۹، نفوذ ایران و سرنوشت حشد شعبی مهم‌ترین مساله سیاسی  عراق بود. و رقابتی میان جریان‌های مختلف بر سر رهبری خواست و جریان ملی‌گرا در گرفته بود. ماجرا تا اندازه بالا گرفته بود که حتی روحانی شیعه محافظه‌کارتری همچون عمار حکیم، وقتی در ژوئیه ۲۰۱۷ رسماً خروج خود از مجلس اعلای اسلامی عراق را اعلام کرد و از تاسیس یک سازمان سیاسی جدید به نام «حزب ملی الحکمه (حکمت)» خبر داد،  پسوند «اسلامی» را در عنوان سازمان جدیدش به کار نگرفت؛ امری که در آن زمان توسط برخی مفسران از جمله روزنامه‌نگاران  الشرق الاوسط  مانوری غیر محسوس برای  بیرون آمدن از زیر سایه و قیمومیت شیعی و پدرسالارانه تهران تعبیر شد.

مهم‌ترین برگ این فصل از حیات سیاسی صدر به جریان یک ملاقات غیرمنتظره در سال ۲۰۱۷ مربوط می‌شود. در اوج اختلافات تهران-ریاض و مقارن با همان زمانی که ولیعهد عربستان، خامنه‌ای را هیتلر زمان نامید بود، مقتدی صدر در ژوئیه ۲۰۱۷ به دیدار بن‌سلمان در عربستان رفت.

این مقالات یک سال پس از آن صورت گرفت که عربستان شیخ نمر روحانی شیعه تبعه سعودی و فرد مورد حمایت ایران را گردن زده بود، امری که باعث تیره و تار شدن نه فقط  روابط تهران و ریاض بلکه کل شیعیان با حکومت سعودی شده بود.

مقتدی صدر پس از سفر نابهنگامش به عربستان، از طرفداران خود خواست تا در بغداد و دیگر شهرهای این کشور دست به تظاهرات «گسترده» بزنند. و سپس، خود او در جمع تظاهرات‌کنندگان در میدان التحریر بغداد خواستار انحلال حشد شعبی شد.

حشد شعبی پس از سقوط موصل در ژوئن ۲۰۱۴ میلادی و با  فتوای  آیت‌الله سیستانی برای مبارزه با داعش تشکیل شد،‌ اما عملا چتری برای فعالیت نیروهای شبه نظامی تحت فرماندهی ایران بود.

اپیزود سوم:‌  انتخاب‌های سرنوشت‌ساز

اعتراضات عراق، در اکتبر ۲۰۱۹ علیه استانداردهای پایین زندگی، میزان بالای بیکاری، فساد، فرقه‌گرایی و … مقتدی  صدر پیش روی یک انتخاب سرنوشت‌ساز قرار داد: همراهی با اعتراضات و ایفای نقش مخالف یا جهش برای تسخیر قدرت و ایفای نقش دولتمرد.

صدر به دلایل مختلف مردد بود که آیا به اعتراضات بپیوندد یا نه؛ به ویژه آنکه ائتلاف «سائرون» [ائتلاف انقلابی‌ها برای اصلاحات] متشکل از جریان صدر و چند حزب دیگر از جمله حزب کمونیست عراق با کسب ۵۴ کرسی برنده انتخابات پارلمانی عراق در سال ۲۰۱۸ شده بود.

 تفاوت اعتراضات ۲۰۱۹ با اعتراضات ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ این بود که هدایت و رهبری اعتراضات مردمی از ید جریان صدر خارج شده بود و مهم‌تر آن، اعتراضات اگرچه همچنان مضمون و انگیزه‌ای معیشتی داشت خصلتی مدنی و فرا-فرقه‌ای به خود گرفته بود..

جنبش طرفدار صدر در نهایت توانست در صف معترضان رسوخ کند، با این ادعا که حامی و کمک‌حال معترضان در برابر شبه‌نظامیان طرفدار ایران است. با وجود این، بسیاری از فعالان سیاسی عراق ظن و تردید خود نسبت به این مداخله طرفداران صدر را بیان کردند و بحث و اختلاف نظر در مورد مشروعیت مشارکت صدر در میان معترضان داغ بود. این حضور البته دوام چندانی نداشت و پیوندها گسسته شد، پس از آنکه طرفداران صدر تلاش کردند شعارها را به طرف آمریکا برگردانند.

فوریه ۲۰۲۰،  عراق  در بغداد، نجف و  دیوانیه و … صحنه درگیری خونین میان طرفداران صدر و متعرضان بود. جنبش طرفداران صدر ، که با پرچم جیش المهدی نیروی اصلی در جریان کشتار فرقه‌گرایانه سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ بودند، با کلاه‌های آبی و به عنوان «داوطلبان بشردوست» با چماق و  چاقو  به جنگ معترضان آمدند. در نجف هواداران مقتدی صدر به تظاهرکنندگان در میدان صدرین حمله کرده و چادرهایشان را به آتش کشیدند و علیه آنها گلوله جنگی شلیک نمودند که منجر به کشته شدن بیش از ۱۰ نفر و مجروح شدن بیش از ۵۲ نفر شد. این اتفاقات باعث شد که صدر دستور انحلال کلاه‌آبی‌ها را بدهد.

به هر روی، این فاصله گرفتن صدر از معترضان با چرخش دوباره او به سوی ایران همراه شد. 

غافلگیرکننده‌ترین خبر مربوط به صدر در سال ۲۰۱۹ سفر طولانی مدت او به ایران بود. تصاویری از او در قم و در مراسم عزاداری و البته در تهران و در کنار خامنه‌ای و قاسم سلیمانی منتشر شد. 

پس از  قتل قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، رهبر نیروهای حشد شعبی به دست آمریکا در ۳ ژانویه سال ۲۰۲۰،  که بزرگترین مهره‌های جمهوری اسلامی را در عراق از آن گرفت، این فرصت برای صدر فراهم شد که دوباره به مرد اول ایران و رهبر یک جبهه واحد شیعی در عراق بدل شد، اما این آن چیزی نبود که او در سر می‌پروراند. 

اپیزود چهارم: پیروزی در انتخابات، شکست در تشکیل دولت

پس از پیروزی ائتلاف سائرون و جریان صدر در انتخابات پارلمانی اتکبر ۲۰۲۱ بسیاری از مفسران گفتند که فصل جدیدی از زندگی سیاسی مقتدی صدر آغاز شده است. شخصیتی که همواره جامه اپوزیسیون و مخالف بر تن داشت حالت باید جامه حاکم و دولتمرد به تن می‌کرد. 

مقتدی صدر و ائتلاف سائرون اگرچه راه را بر  ائتلاف فتح  و جمهوری اسلامی سد کردند و با  کسب ۷۳ کرسی در انتخابات پیروز شدند اما نتوانستند اکثریت مطلق را به دست بیاورند تا کار تشکیل دولت به اما و اگر بکشد.

پس از ۹ ماه تلاش ناموفق برای تشکیل دولت، نمایندگان جریان صدر ۱۲ ژوئن به طور دسته‌جمعی استعفا دادند تا شرایط سیاسی در عراق مبهم‌تر و وخیم‌تر شود. 

این اولین بار نیست که جریان صدر  از صحنه کنار می‌کشند، آنها در سالهای ۲۰۱۰، ۲۰۱۴ و ۲۰۱۸ نیز  از حضور در دولت اجتناب کردند. 

خود صدر پیشتر  یک بار در فوریه ۲۰۱۴ با صدور بیانیه‌ای از خبر کناره‌گیری خود از همه فعالیت‌های سیاسی داد و اعلام کرد تمام دفاتر کاری او به‌جز آن‌هایی که به کارهای خیریه اختصاص دارند، بسته خواهند شد.

کناره‌گیری اخیر  صدر این بار با توپ پر تری است. آن را اما نباید به منزله خالی کردن میدان و در خانه نشستن تفسیر کرد. از همین حالا اخباری در  مورد احتمال تظاهرات هواداران صدر به گوش می‌رسد. این کاری است که آنها بیشتر از دولت ساختن بلد اند. 

اینطور به نظر می‌رسد که صدر در جامه اپوزیسیون ‌راحت‌تر است تا در لباس دولتمرد. در زمان زمام‌داری دولت نوری المالکی و حیدر العبادی، این رهبر اپوزیسیون شیعه، بارها توان سیاسی‌اش را در بسیج ده‌ها هزار نفره هوادارانش در بغداد نشان داده است.