۲۰۲۱: سال ویروس، جنگ و کودتا

۲۰۲۱ در حالی آغاز شد که خبرهای مربوط به تولید واکسن ضدکرونا امیدها به بازگشت زندگی به سطحی «عادی‌تر» را زنده کرد؛ و اکنون در حالی پایان می‌یابد که باز چشم‌انتظار واکسن‌های قوی‌تر یا بیشتر برای مقابله با سویه‌ جدید ویروس هستیم.

در این دور باطل یک‌ساله اما اتفاق‌های زیادی افتاد: از کودتای «حادمدرن» ششم ژانویه در ایالات متحده تا کودتاهای کلاسیک میانمار و مالی؛ از بسته شدن تنگه جبل الطارق با یک کشتی غول‌آسا تا گرفتاری پناهجویان در مرز بلاروس و لهستان؛ از پیروزی سوسیال‌دموکرات‌ها در آلمان و سوسیالیست‌ها در شیلی تا سقوط کابل به دست جهادی‌های طالبان.

و البته امید می‌رفت اتفاق‌های دیگری بیفتد که چنین نشد: جنگ در سوریه و یمن و اتیوپی و اوکراین ادامه یافت، توافق اقلیمی نشست گلاسکو توافق نیرومندی از کار درنیامد، قدرت‌های جهانی و ایران «توافق جامع اقدام مشترک» (برجام) را احیا نکردند، لبنان نه تنها از وضعیت بحران خارج نشد که هر ماه بیشتر در مغاک آن فرو رفت و …

در این یادداشت برخی از مهم‌ترین رویدادهای نخستین سال از دهه سوم قرن بیست و یکم را ــ بدون در نظر گرفتن رویدادهایی که مستقیماً به ایران مربوط می‌شوند ــ با یکدیگر مرور می‌کنیم؛ سالی که با پایان سده ۱۴ شمسی مصادف بود.

سال ویروس

پندمی کرونا که ۲۰۲۰ سرتاسر جهان را درنوردید، با سویه‌های جدید ویروس به مرحله تازه‌ای وارد شده است.

ابتدا ۳۱ مه ۲۰۲۱ بود که سازمان جهانی بهداشت سویه دلتا را نام‌گذاری کرد؛ سویه‌ای که در آخرین روزهای ۲۰۲۰ در هند برای نخستین‌بار کشف شد. دلتا سریع‌تر گسترش می‌یابد و به موج‌های جدید همه‌گیری در بسیاری از کشورها انجامید.

اما در حالی که واکسیناسیون امید بازگشت به زندگی عادی‌تر را ــ البته در کشورهای با درآمد بالا یا متوسط ــ زنده کرده بود، سویه اُمیکرون در آفریقای جنوبی کشف شد. حالا این سویه به دور جدیدی از محدودیت‌های شدید کرونایی در جهان انجامیده است.

نابرابری در توزیع واکسن همچنان ادامه دارد. کشورهای آفریقایی نرخ واکسیناسیون به مراتب پایین‌تری از بقیه جهان دارند و گاه حتی نرخ افرادی که در کشورهای ثروتمند دوز سوم خود را دریافت کرده اند، بالاتر از آفریقاست. متخصصان ظهور سویه‌های جدیدی مثل امیکرون را به این نابرابری مربوط می‌دانند.

تا کنون بیش از ۵ میلیون و سیصد و ۹۰ هزار تن در سرتاسر جهان به دلیل کووید جان‌شان را از دست داده اند. بیش از ۲۲۷ میلیون و ۶۰۰ هزار تن ابتلایشان به این بیماری ثابت شده است. آمریکا، برزیل و روسیه به ترتیب بیشترین آمار مرگ را در میان کشورهای جهان دارا هستند.

سال کودتا

۲۰۲۱ سالی پر از کودتا بود.

نخست ششم ژانویه موج خشمگین طرفداران دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری راست افراطی سابق ایالات متحده به ساختمان کنگره این کشور حمله کردند تا جلوی تأیید انتخاب جو بایدن رقیب دموکرات به عنوان رئیس‌جمهوری جدید را بگیرند.

حامیان ترامپ با سازماندهی پیشینی و پس از سخنرانی تحریک‌آمیز او به کنگره حمله کردند. دموکرات‌ها و منتقدان ترامپ ششم ژانویه را نوعی کودتای انتخاباتی ناموفق ارزیابی می‌کنند. هم‌اکنون کنگره آمریکا در حال بررسی وقایع آن روز است. مقام‌های سابق دولت ترامپ از همکاری در این تحقیقات سر باز زده اند.

یکم فوریه ۲۰۲۱ یک کودتای کلاسیک نظامی در میانمار رخ داد. میانمار در حقیقت کشور کودتاهای نظامی است. پس از استقلال در ۱۹۴۸، نظامیان در سه کودتای ۱۹۶۲ و ۱۹۸۸ و ۲۰۲۱ خودشان را به صدر قدرت آورده اند.

آنگ سان سوچی پس از ۱۵ سال حبس خانگی و آغاز روند دموکراتیزاسیون در برمه، بالاخره در انتخابات ۲۰۱۵ به رهبری غیرنظامی دولت رسید و نخستین دارنده سمت «مشاور دولتی» شد. فرماندهان نظامی که حکومت را برای دهه‌ها در دست داشتند، قدرت را رها نکردند.

اختلاف بین ارتش میانمار (برمه) و دولت آنگ سان سوچی از نوامبر ۲۰۲۰ و انتخابات پارلمانی آغاز شد. حزب «اتحادیه ملی دموکراسی» آنگ سان سوچی بار دیگر اکثر کرسی‌ها را از آن خود کرد. حزب وابسته به ارتش که اعلام کرده بود در این انتخابات نتیجه بهتری از انتخابات ۲۰۱۵ را انتظار می‌کشد، پس از انتخابات ادعای تقلب را مطرح کرد.

مین آنگ هلینگ فرمانده ۶۵ ساله کل ارتش که قرار بود ژوئیه بازنشسته شود، کودتا را ترتیب داد. ناظران می‌گویند او به دنبال دست‌و‌پا کردن آینده‌ای سیاسی برای خویش است،‌ به‌ویژه که خانواده و نزدیکان او سال‌ها به دلیل در دست داشتن قدرت ثروت انبوهی نیز به جیب زده اند و خواهان از دست دادن نفوذ و امتیاز خود نیستند.

مالی در مه ۲۰۲۱ کودتای نظامی دیگری را شاهد بود. این کشور آفریقای غربی هم در یک دهه اخیر سه کودتا به خود دیده اما کودتای مه ۲۰۲۱ تنها ۹ ماه پس از کودتای اوت ۲۰۲۰ رخ می‌داد.

ارتش این کشور وعده داده که ۲۰۲۲ انتخابات برگزار می‌کند اما همان‌طور که تاریخ نزدیک و دور به ما نشان داده، به حرف دیکتاتورها و خونتاهای نظامی اعتمادی نیست.

۵ سپتامبر گینه کودتای دیگری به خود دید. نیروهای ویژه ارتش گینه ضمن بازداشت آلفا کُندهُ، رئیس جمهوری این کشور اعلام کردند که دولت ساقط شده است.

آلفا کُندهُ از سال ۲۰۱۰ رهبری گینه را برعهده داشت. در اکتبر ۲۰۲۰ او که ۸۵ سال سن دارد با اعمال اصلاحاتی در قانون اساسی زمینه را برای حضور مجدد در انتخابات فراهم کرد و برای سومین بار پیروز شد. پس از انتخابات، اعتراضاتی در این کشور آغاز شد. ده‌ها نفر کشته و صدها نفر بازداشت شدند. مردم گینه به ۲۴ قوم گوناگون تعلق دارند و بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اقوام این کشور به ترتیب فولا ۴۰ درصد، ماندینگو ۳۰ درصد و سوسو ۲۰ درصد هستند. ۸۵ درصد از جمعیت این کشور مسلمان‌اند.

قیس سعید، مردی که به عنوان یک نامزد مستقل، با وعده تغییر هرم قدرت به نفع فقرا و جوانان وارد انتخابات شد و در اکتبر ۲۰۱۹ به عنوان هفتمین رئیس‌جمهور تونس انتخاب شد، طراح کودتا علیه قانون اساسی در تونس بود.

تونس سرآغاز انقلاب‌های عربی بود و مردم آن در ژانویه ۲۰۱۱ به دیکتاتوری ۲۳ ساله زین‌العابدین بن علی پایان داده بودند. پس از ۱۱ سال اما دیکتاتور دیگری در تونس ظهور کرد.

در ۲۵ ژوئیه ۲۰۲۱، در واکنش به اعتراضات علیه سوءمدیریت شرایط کرونایی، قیس سعید مجلس را به مدت سی روز به حالت تعلیق درآورد و نخست‌وزیر را (که در تونس به آن رئيس حکومت گفته‌ می‌شود) برکنار کرد.

 در ۲۴ اوت، سعید دوره تعلیق مجلس را تمدید کرد، آنهم درحالی که بنابه قانون اساسی تونس، تعلیق مجلس نباید از یک ماه فراتر رود. آخرین حرکت ضد-دموکراتیک سعید برمی‌گردد به همین چند روز پیش. در ۲۲ سپتامبر، او کمیسیون موقت ناظر بر انطباق لوایح با قانون اساسی را لغو کرد و با صدور فرمان جدید، تمام اختیار ات اجرایی را به خود منتقل کرد.

۲۵ اکتبر در سودان کودتا شد. اغلب اعضای کابینه دولت سودان و اکثر رهبران احزاب سیاسی حامی دولت و همچنین عبدالله حمدوک، نخست‌وزیر آن روز در یک کودتا به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان تحت بازداشت قرار گرفتند. ارتش وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد و ژنرال البرهان، رئیس شورای حاکمیتی سودان به این بهانه که صلح و امنیت در کشور به خطر افتاده از انحلال دولت و این شورا خبر داد.

سودانی‌ها عمر البشیر، دیکتاتور سودان را در سال ۲۰۱۹ و به‌دنبال ماه‌ها تظاهرات سراسری برکنار کردند. اما پس از آن حامیان البشیر که در ارتش سودان قدرت زیادی دارند، چندین بار اقدام به کودتا کردند. در سپتامبر برای نخستین بار به گفته دولت انتقالی سودان، افراد پشت یک کودتای ناموفق بازداشت شدند. یک ماه بعد اما کودتا موفق شد.

رهبر کودتای سودان هم وعده داده پس از انتخابات ۲۰۲۳ کنار خواهد رفت.

سال طالبان

گروه جهادی طالبان بالاخره توانست در سال جاری و همزمان با خروج نیروهای آمریکایی و ناتو از أفغانستان، دولت برآمده پس از سقوط آنها در ۲۰۰۱ را ساقط کند و کنترل أفغانستان را در دست بگیرد.

طالبان از اول مه همزمان با خروح نیروهای آمریکایی حملات خود را آغاز کرد و ۱۵ اوت پس از فرار اشرف غنی پایتخت را بدون مقاومت تصرف کرد.

از آن زمان، زنان بارها علیه طالبان تظاهرات کرده اند و صدای اصلی مقاومت در برابر حکومت امارت اسلامی بوده اند. در پنجشیر نیز حامیان احمد مسعود فرزند احمد شاه مسعود مقاومت مسلحانه آغاز کردند.

أفغانستان پس از کنترل طالبان به شدت از لحاظ آزادی بیان محدود شده و همزمان به بحران اقتصادی وخیمی درافتاده. مردم در أفغانستان با کمبود مواد اساسی و گرسنگی رویارو هستند.

سال پایان نتانیاهو

بنیامین نتانیاهو بالاخره آخر مه ۲۰۲۱ پس از ۱۲ سال از سمت نخست‌وزیری اسرائیل کنار گذاشته شد.

او با رابطه نزدیکش با ترامپ توانست بسیاری از توافق‌های بین‌المللی برای حفظ حداقل حقوق فلسطینی‌ها را نقض کند: اعلام اورشلیم (بیت‌المقدس) به عنوان پایتخت اسرائیل، انتقال سفارت آمریکا به آنجا، به رسمیت شناختن حق حاکمیت اسرائیل بر بلندی‌های اشغالی جولان، حمایت بی‌دریغ از این کشور در سازمان ملل، خروج از توافق هسته‌ای با ایران ــ همه و همه کارهایی بود که ترامپ برای بی‌بی انجام داد.

اما نتانیاهو غرق در رسوایی فساد و متزلزل به خاطر صف‌آرایی حریفان، بالاخره جای خود را به نفتالی بنت داد.

فلسطین در ۲۰۲۱ شاهد حمله‌های اسرائیل به غزه و خشونت راست‌گرایان افراطی‌اش به فلسطینی‌ها و تلاش برای تخلیه ساکنان فلسطینی از خانه‌هایش در اورشلیم بود که به یک جنبش اعتراضی گسترده ختم شد.

سال تکرار فاجعه برای پناهجویان

از ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۱ دست کم ۲۲ هزار و ۵۹۴ پناهجو در آب‌های مدیترانه غرق شدند و جان باختند. این آمار در سال جاری ۱,۳۶۹ تن اعلام شده و هنوز ممکن است افزایش یابد.

در مرز زمینی ترکیه و یونان، ماهانه شماری پناهجو به دلایل مختلف کشته می‌شوند. در اردوگاه‌های یونان هم فاجعه در انتظار آنهاست.

۵۰ پناهجو نیز از ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ در مسیر رفتن از فرانسه به بریتانیا در کانال مانش جان باختند. ۲۴ نوامبر ۲۰۲۱، ۲۷ پناهجو غرق شدند که به «فاجعه کانال مانش» معروف شده است.

در مرز بلاروس به سمت اروپا، با لهستان و لیتوانی فاجعه دیگری در حال رقم خوردن است. اکتبر سال جاری ۱۳ پناهجوی ایرانی بدون دسترسی به امکانات اولیه در هوای سرد در مرز بلاروس و لیتوانی گرفتار شدند. پلیس مرزبانی دو کشور با آنها بدرفتاری کردند. آنها بعد از هفته‌ها بالاخره به آلمان رسیدند.

پیش از آن، ۳۲ پناهجوی افغانستانی شامل ۲۷ مرد، ۴ زن و یک دختر ۱۵ ساله برای روزها از ۱۸ اوت در مرز بین بلاروس و لهستان بدون غذا و آب و سرپناه و دارو گرفتار شده بودند. هرچند ۱۸ اوت آنها در قلمروی لهستان قرار داشتند، نیروهای مرزبانی لهستان آنها را همان روز محاصره کردند و سپس به زور به داخل بلاروس بازگرداندند.

پس از آن، جمعیتی از پناهجویان که تعدادشان بالغ بر سه هزار نفر تخمین زده می‌شد و عمدتا از کُردستان عراق بودند، نوامبر ال جاری در مرز بین بلاروس با لهستان گیر افتادند. بسیاری از آنها با پرواز به عراق بازگردانده شدند.

پناهجویان ایرانی و افغانستانی و عراقی و کرد که مسیر زمینی برای رسیدن به آلمان یا دیگر کشورهای اروپای غربی را برمی‌گزینند، در مرز با بلاروس با مشکلات زیادی مواجه می‌شوند.

اتحادیه اروپا که پس از به اصطلاح «بحران مهاجرت» ۲۰۱۵ به دنبال کاهش هر چه بیشتر ورود مهاجران به مرزهای خود است، در برابر رفتارهای غیرقانونی و غیرانسانی کشورها در راستای رسیدن به این هدف قدم موثری برنمی‌دارد.

همین ۱۵ اکتبر پارلمان لهستان قانونی تصویب کرد که بر اساس آن مرزبان‌های محلی می‌توانند مهاجرانی را که از مرز بلاروس وارد این کشور می‌شوند، بدون بررسی وضعیت‌شان به بلاروس بازگردانند و اخراج کنند و اجازه ورود مجدد آنها به لهستان را بین شش ماه تا ۳ سال باطل کنند.

سال جنگ

علاوه بر جنگ در أفغانستان که دست آخر به تسلط طالبان بر کشور منجر شد، جنگ در یمن و سوریه و اتیوپی کماکان ادامه دارد.

جنگ داخلی اتیوپی در منطقه تیگرای نوامبر ۲۰۲۰ آغاز شد و هنوز ادامه دارد. سازمان ملل و سازمان‌های بین‌المللی مدافع حقوق بشر هر دو طرف جنگ را به نقض جدی حقوق بشر و جنایت جنگی متهم کرده اند.

دولت اتیوپی و اریتره به پاکسازی قومی بومیان تیگرای متهم هستند. شبه نظامیان تیگرای به کشتار غیرنظامیان در روستاها متهم شده اند.

در یمن، آتش جنگ هنوز برافروخته است. از سپتامبر سال جاری به طور ویژه نزاع‌ها تشدید شده اند. ائتلاف به رهبری عربستان سعودی همین چند روز پیش بار دیگر صنعا را بمباران کرد.

یمن، فقیرترین کشور عربی، از ۲۰۱۵ درگیر جنگ است و این جنگ به وخیم‌ترین بحران انسانی جهان معاصر انجامیده.

در سوریه در ادلب هم جنگ کماکان خاموش نشده است. سوریه و روسیه هنوز مواضع شورشیان را در آن استان بمباران می‌کنند. درگیری‌های پراکنده در دیگر نقاط کشور نیز گزارش می‌شود.

اسرائیل کماکان مواضع شبه‌نظامیان وابسته به ایران و مقرهای نظامی منتسب به ایران را در سوریه هدف قرار می‌دهد.

در شرق اوکراین هم بار دیگر وضعیت بحرانی است. بیش از یکصدهزار سرباز روس در مرزها گرد آمده اند و مسکو تهدید نظامی علیه اوکراین را افزایش داده است. برخی می‌گویند سال جدید میلادی شاید با حمله روسیه به اوکراین آغاز شود.

سال نومیدی اقلیمی

نشست بیست‌و‌ششم تغییرات اقلیمی سازمان ملل متحد در بریتانیا آخرین فرصت جامعه جهانی برای دستیابی به راهکاری جهت حفظ سیاره برای نسل‌های آینده خوانده شده بود. دولت‌ها و شرکت‌ها در ضمن این نشست وعده‌های اقلیمی متعددی برای رسیدن به «انتشار خالص صفر کربن» (اقتصاد کربن‌خنثی) تا نیمه قرن دادند.

اما بر اساس پژوهشی که سه‌شنبه ۹ نوامبر در جریان بیست‌و‌ششمین نشست اقلیمی ملل متحد در گلاسکو، اسکاتلند منتشر شد، هدف‌های کوتاه‌مدت کشورها برای کاستن از انتشار گازهای گلخانه‌ای سیاره را از فاجعه اقلیمی دور نخواهد کرد و باعث می‌شود زمین تا پایان قرن بیست‌و‌یکم افزایش دمایی بیش از ۲,۴ درجه را به خود ببیند. بالاتر از سطح رسمی ۲ درجه مندرج در توافق پاریس.

با افزایش دما بیش از ۱,۵ درجه، همان‌طور که دانشمندان اقلیمی پیش از این نیز هشدار داده بودند، تخریب گسترده و پدیده‌های حاد آب‌و‌هوایی همچون سیل شدید، توفان‌های ویرانگر، افزایش سطح آب دریاها، خشکسالی، تغییر نظام بارش و … رخ خواهد داد.

آثار تغییرات اقلیمی در همه‌جای جهان بروز کرده: از گرما و خشکسالی شدید در غرب آمریکا و کانادا تا سیلاب‌های ویرانگر در آلمان و هلند و بلژیک تا خشکسالی و گرمای بی‌سابقه در ایران و دیگر کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا. جنگل‌های آمازون، به اصطلاح «شُش‌های زمین»، دارند به عامل تشدیدکننده گرمایش زمین بدل می‌شوند. میزان اسیدی بودن اقیانوس‌ها به سطح ویرانگری رسیده. آتش‌سوزی‌های کشورهای حول مدیترانه بی‌سابقه بودند؛ آتش‌سوزی‌های غرب آمریکا نیز.

همزمان سازمان هواشناسی ملل متحد ۲۵ اکتبر اعلام کرده است که غلظت متوسط جهانی گازهای گلخانه‌ای در جو علیرغم محدودیت‌های ناشی از همه‌گیری کرونا، بار دیگر در ۲۰۲۰ رکود زده است. و می‌دانیم که به خاطر رفع محدودیت‌های کرونا جهان قرار است بالاترین سطح انتشار سالانه گازهای کربنی را در ۲۰۲۳ تجربه کند.

و بالاخره؛ پیروزی چپ‌گرایان در شیلی (و نسبتاً در آلمان)

در شیلی، ۴۸ سال پس از کودتای خونین آگوستو پینوشه علیه سالوادور آلنده رئیس‌جمهوری محبوب سوسیالیست آن کشور، یک سوسیالیست دیگر به رئیس‌جمهوری رسید: این بار گابریل بوریچ ۳۵ ساله، فعال دانشجویی سابق و کاندیدای ائتلاف انتخاباتی Apruebo Dignidad («من طرفدار کرامت هستم») است که از احزاب چپ و کمونیست تشکیل شد.

بوریچ به دنبال تمرکززدایی از دولت و حامی محیط زیست است. او پیشنهاد داده تا نظام تأمین اجتماعی فعلی شیلی که اینک در دست بخش خصوصی است، دگرگون شده و از نو ساخته شود.

بوریچ در نظر دارد دست به اصلاح نظام مالیاتی زده و مالیات شرکت‌های بزرگ را افزایش دهد. از دیگر اصلاحات مد نظر این رییس‌جمهوری جوان، اصلاح پلیس، گسترش خدمات اجتماعی و بیمه‌های بهداشتی و اتخاذ راه‌حل‌های سازگار با محیط زیست است.

پیش از آن در آلمان سوسیال دموکرات‌ها پیروز انتخابات شده بودند و در ائتلافی با لیبرال‌ها و سبزها دولت را تشکیل دادند. صدراعظمی اولاف شولتس به دوران آنگلا مرکل از حزب دموکرات مسیحی پایان داد. اتحادیه مسیحی (دموکرات مسیحی و سوسیال مسیحی باواریا) بدترین نتیجه تاریخ‌شان را کسب کردند.

در ادامه، باید به ادامه وضعیت فاجعه‌بار در لبنان، تغییرات ژئوپولتیک در خاورمیانه با نزدیک شدن دولت‌های عربی به اسرائیل و نیز آغاز مذاکرات بین ایران و عربستان، و ایران و امارات متحده عربی، تشدید تنش‌ها بین آمریکا و چین به ویژه با توجه به تایوان، و فرو رفتن ترکیه در بحران اقتصادی اشاره کرد. برای اطلاع بیشتر از این رویدادها، مطالب زیر را ببینید: