حدود ۱۹ ماه از زمانی که نخستین مورد بیماری کووید-۱۹ در ووهان چین گزارش شد می‌گذرد، از آن زمان تا کنون هیچ نقطه‌ای از جهان حتی قطب شمال هم از ویروس کرونا در امان نمانده است.
همه‌گیری کرونا بر اساس آمارهای رسمی مقامات ایران حدود ۵ میلیون نفر ( حدود شش درصد جمعیت ایران) را مبتلا کرده و دست‌کم ۱۰۰ هزار کشته برجای گذاشته است. هرچند که گفته می‌شود میزان تلفات بسیار بیش از این و حدود ۷۰۰ هزار نفر است؛ چنانچه رسم مقامات جمهوری اسلامی است در مورد آمار واقعی به شدت پنهان‌کاری می‌شود.
روند بسیار کند واکسیناسیون در ایران و ناکارآمدی در مدیریت این همه‌گیری چشم‌انداز روشنی را به تصویر نمی‌کشد .در حالی که در بسیاری از کشورهای جهان هزینه‌های درمان و پیشگیری از کرونا رایگان است در ایران چنین نیست. ابتلا به کرونا ممکن است بین ۱۰ میلیون تا ۳۰۰ میلیون تومان برای بیمار هزینه داشته باشد. هزینه‌ها از تست کرونا و آزمایشگاه گرفته تا دارو و بستری شدن در بیمارستان دولتی، خصوصی و یا حتی در خانه را شامل می شود. اما این هزینه ها غیر از مبلغی است که امروزه برخی از ایرانیان برای دست یافتن به واکسن در بازار سیاه واکسن کرونای ایران می‌پردازند.
بازار عجیب واکسن در ایران
تقریبا در همه جای جهان دولت‌ها برای شهروندان واکسن کرونا را رایگان فراهم می‌کنند، اما مانند بسیاری از دیگر اقلام، واکسن در ایران هم بازاری عجیب و غیر معمول دارد. در بازار سیاه و زیرزمینی واکسن کرونا را بدون هیچ مجوز و نظارتی بین دو میلیون تا ۷۰ میلیون تومان می‌فروشند و چه کسی می‌داند که اصلا این واکسن است یا چیز دیگری. از قضای روزگار مردم مستاصل و نگران از جان به کسانی اعتماد کرده و از آنها واکسن می‌خرند که اساس کارشان بر بی صداقتی، قانون شکنی و دزدی است.
این واکسن‌ها از کجا می‌آیند، چطور قیمت گذاشته می شوند و چطور به دست مصرف‌کننده می‌رسند؟
با تعدادی از کسانی که در ایران ناامید از دریافت واکسن دولتی خود دست به کار شده و برای خود یا خانواده‌شان از بازار سیاه واکسن خریده بودند گفت‌وگو کردیم.
برخی از اسامی این گزارش مستعار هستند. تبدیل ارز بر اساس دلار ۲۷ هزار تومان صورت گرفته است.
آسترازنکا در ایران
علی همراه با یکی از بستگانش در بازار سیاه واکسن آسترازنکا زده و در گفت‌وگویی به زمانه می‌گوید:
«برای هر دوز نفری پنج میلیون و نیم دادیم و به ما قول دادند که حدود دو ماه دیگر دوز دوم را با همین قیمت می‌زنیم و بعد به ما گواهینامه‌ای که معتبر باشد می‌دهند.»
تزریق واکسن‌های بازار سیاه ایران عمدتا در منزل و حتی در خیابان و داخل ماشین انجام می‌شود:
«ده نفر جمع شدیم و آمدند خانه یکی، واکسن را زدند و رفتند.»
هیوا برای یک دوز واکسن استرازنکا ۲ میلیون تومان داده و می‌گوید:
«دوست من دوستش پرستار است وبسیار لطف کرد چون ما نگران همسرم بودیم. او گفت یک نفر در محل کارش این واکسن‌ها را می آورد و سهمیه که آنجا می آمده را برداشته و برای هر دوز دو میلیون می‌گیرد.»
اما ظاهرا چون واکسن‌ها دزدی بوده این پرستار از این که دوماه دیگر هم موجودی داشته باشد اطمینان نداشته.
هیوا می‌گوید:
«نمی‌دانم آیا دوز دوم را هم بتوانیم بگیریم. برای دوز اول ما رفتیم دم محل کار آن فرد. او آمد دم پنجره ماشین واکسن را زد و رفت. پولش را شماره کارت داده بود و من کارت به کارت کردم.»
اما قیمت واقعی آسترازنکا چقدر است؟
جدا از این که اغلب کشورهای جهان واکسن را به صورت رایگان در اختیار شهروندانشان می‌گذارند، اما دولت‌ها این واکسن را از کارخانه‌‌ها و تولیدکنندگان دارویی می‌خرند. بهای واکسن بسته به این که مصرف کننده چه کسی است متفاوت است. در حالی که کشورهای اتحادیه اروپا برای هر واحد واکسن آسترازنکا دو دلار و ۱۵ سنت (حدود ۶۰ هزار تومان) پرداخته‌اند، آفریقای جنوبی هر واحد آسترازنکا را حدود پنج دلار (حدود ۱۴۰ هزار تومان) خریده است.
به هر حال واکسن کرونا چیزی نیست که مثلا در لندن به داروخانه بروید و ۱۰ دوز واکسن برای خودتان و بچه‌هایتان بخرید. فروش این واکسن‌ها در مقیاس وسیع صورت می‌گیرد و ساز و کار دیگری دارد.
آنچه مسلم است واکسن‌های آسترازنکا در بازار سیاه ایران اگر تقلبی نباشند، دزدی هستند.
معصومه پاشایی بهرام، یک نماینده مجلس شورای اسلامی پیشتر گفته بود:
«تعدادی از واکسن‌ها از زنجیره رسمی توزیع خارج شده و با مبالغ هنگفت در بازار سیاه به فروش رسیده است؛ به طوری که هر واکسن آسترازنکا در بازار سیاه تا ۲۵ میلیون تومان به فروش می‌رسد، در حالیکه قیمت این واکسن نهایتاً ۳۰۰هزار تومان است.»
دکتر مهیار سعیدیان، پزشک و فعال صنفی در مشهد به زمانه گفت که واکسن آسترازنکا که عمده موجودی آن یا از سبد کوواکس یا اهدایی ژاپن بوده و همگی اهدایی است در یکی از مهدکودک‌های سعادت آباد تهران دوزی هفت و نیم میلیون تومان فروخته می‌شد.
به گفته دکتر سعیدیان ظاهرا یک کارمند وزارت بهداشت بوده که این ها را در بازار سیاه فروخته است.
فایزر محبوب
اولین سوالی که پس از واکسن زدن پرسیده می‌شود این نیست که حالت چطور است یا عوارضی داشت، بلکه می‌پرسند: چه واکسنی زدی؟
واکسن «فایزر»، درست یا غلط، گل سرسبد واکسن‌هاست، دلیل آن شاید اثربخشی بالای واکسن فایزر باشد که بالای ۹۵ درصد اعلام شده. اما دسترسی به واکس فایزر در بازار سیاه بسیار مشکل به نظر می‌آید. برای نگهداری واکسن فایزر نیاز به یخچال‌هایی مخصوص دارید که دمای منفی ۷۰ درجه سانتیگراد را تامین کند.
هومن ۲۵ میلیون تومن برای دو دوز واکسن فایزر داده و واکسن را از طریق آشنایی که خودش زده و تست پادتن داده بود، پیدا کرده است. هومن می‌گوید که واکسن فایزر بازار سیاه در ایران را از کردستان عراق به ایران می‌آوردند.
به هر حال واکسن فایزر را در ماشین و توی کوچه و دم در به شما نمی‌زنند، و همسان با قیمت و درجه اثرگذاری و محبوبیتش، زدن فایزر حتی در بازار سیاه نیز آدابی متفاوت دارد. مریم از تجربه اش از زدن واکسن فایزر می‌گوید:
«به ما آدرس یک خانه را دادند. یک خانه ویلایی اشرافی در شمال تهران بود. سر ساعت مقرر وارد شدم و در فاصله کوتاهی دیگران هم آمدند. مجموعا شش نفر بودیم و هیچ‌کدام همدیگر را نمی شناختیم. وقتی همه شش نفر جمع شدیم هر نفرمان برای یک واحد واکسن ۱۱۰۰ دلار دادیم. گفته بودند باید به دلار پرداخت کنیم و دلیلش را نگفتند. شش تا ۱۱۰۰ دلار را خیلی سریع جلویمان شمردند بعد یک محفظه یخ نشانمان دادند و گفتند که فایزر در این محفظه خنک وارد شده، بعد شخص دیگری آمد به هر شش نفر واکسن را پشت سر هم زد و بعد همگی بی‌هیچ حرفی بیرون آمدیم و رفتیم.»
این فقط برای یک دوز بوده و مریم می‌گوید برای دوز دوم هم ظاهرا همین مقدار پول را باید بدهد، اما قول داده‌اند که شش هفته دیگر دوز دوم را هم می‌زنند و ظاهرا واکسن را از عراق می‌آورند.
مریم در پاسخ به این سوال که آیا درجه حرارت یخچال مخصوص را چک کردند گفت:
«همانطور که در مورد فایزر بودن واکسن به آنها اعتماد کردیم در مورد درجه حرارت یخچال هم اعتماد کردیم.»
۱۱۰۰ دلار معادل حدودا ۳۰ میلیون تومان است و با این حساب دو دوز واکسن فایزر حدود ۶۰ میلیون تومان در بازار سیاه ایران فروخته می شود.
اما قیمت واکسن فایزر در بازار جهانی چقدر است؟
قیمت تمام شده هر واحد واکسن فایزر برای تولید کننده حدود ۱ دلار و ۱۵ سنت (حدود ۳۰ هزار تومان) است اما برای مصرف کنندگان بسته به آن که از کدام کشور باشید متفاوت است. کمترین قیمت فروخته شده شش دلار و ۷۵ سنت (حدود ۱۸۰ هزار تومان) به اتحادیه آفریقا بوده است. اتحادیه اروپا ابتدا ۱۵,۵ دلار و اکنون ۱۹,۵۰ دلار ( حدود نیم میلیون تومان) و اسرائیل هر دوز فایزر را ۲۸ دلار ( ۷۵۰ هزار تومان) می‌خرند.
اسپوتنیک روسی
در بازار سیاه همه نوع واکسنی موجود است از جانسون و جانسون گرفته تا سینوفارم و اسپوتنیک.
سازندگان واکسن اسپوتنیک وی می‌گویند که این واکسن اثربخشی بالای ۹۰ درصد دارد و هزینه آن کمتر از ده دلار (حدود ۲۵۰ هزار تومان) است. شهریار از کسانی است که در بازار سیاه واکسن اسپوتنیک زده و به زمانه چنین می‌گوید:
«یکی از اقوام شوهری خواهرم واکسن زده بود و خواهرم به من اطلاع داد، یک واسطه وقت را برای ما هماهنگ کرد. هزینه را به حساب واسطه واریز کردیم و حدود یک هفته بعد، یک روز مانده به تزریق واکسن، تماس گرفت.»
به گفته شهریار این واکسن از بیمارستان امام خمینی تهران آمده بود و احتمالا از واکسن‌های کادر درمان یا بیماران خاص بوده.
شهریار در ادامه گفت:
«تصویر کارت ملی را گرفتند ولی کارت ندادند. گفتند صادر خواهد شد. واسطه گفت که در واقع با پرونده‌سازی (بیماران خاص)، این کار صورت گرفته است.»
همسر شهریار ابتدا با این کار موافق نبوده اما در نهایت موافقت می‌کند و دو میلیون برای شهریار و سه میلیون بابت یک دوز برای همسرش جداگانه به شماره کارت واسطه واریز می‌کنند.
شهریار گفت:
«واکسن توسط یکی از پرسنل بیمارستان (به نظر یک پرستار بود) و داخل خودرو تزریق شد. یک روز قبل از ما خواستند که در ساعت خاصی، در خیابان بیمارستان باشیم. خودرو را باید نزدیک بیمارستان پارک می‌کردیم و (نوع و رنگ خودرو و محل دقیق پارک) را اطلاع می‌دادیم. حدود یک ربع بعد، پرستار آمد. پلاستیکی در دستش بود و تزریق را داخل خودرو برای چهار نفر انجام داد و رفت.»
نوع واکسن اسپوتنیک بود.
از شهریار سوال کردم که چطور اطمینان کرد. در پاسخ گفت:
«اطمینان صد درصد که نبوده و نیست. فقط سوزش و درد بازو هنگام و پس از تزریق و همچنین عوارضی که برای برخی ایجاد کرد، تاحدی مطمئن مان کرد که آب‌مقطر نیست و واکسن است.»
کلکسیونی از خلاف‌ها
داستان واکسن غیر رسمی کرونا در ایران تنها به خرید واکسن از بازار سیاه با مبالغی کلان محدود نمی‌شود.
موارد فراوانی از دریافت واکسن خارج از نوبت و استفاده از سهمیه‌های پزشکی و بیماران خاص با تقلب و رفاقتی و .. شنیده می‌شود.
حسین می‌گوید:
«دامادم، دوستی صمیمی دارد که دوست‌دخترش، از پرسنل درمانی یکی از بیمارستان‌های شهر است. حدود یک ماه پیش، این خانم همراه دوست‌پسرش، به کارگاه دامادم که در چند کیلومتری بیمارستان است، رفتند و داماد و خواهرم را -رفاقتی- خارج از نوبت واکسن (سینوفارم) زدند.»
زدن واکسن یک چیز است و داشتن مدرک در این باره یک چیز دیگر، مدرکی که لازم است مثلا برای مسافرت به خارج. مدرک تقلبی هم بازار خود را دارد.
این هم ممکن است که شما به صورت رسمی و قانونی واکسن برکت زده باشید، اما برای سفر به اروپا نیاز به مدرک تزریق فایزر یا آسترازنکا داشته باشید. هیچ مساله‌ای نیست. پول داشته باشید، در مملکت ولایی، مشکل به راحتی حل می‌شود. برکت بزن، مدرک فایزر بگیر!
واکسن تقلبی
اما دراین بازار آشفته هر کس پول خرج می‌کند لزوما در برابر ویروس کرونا ایمن نمی‌شود.
خانم جوانی به زمانه گفت که هفت میلیون برای یک دوز آسترازنکا داده و ولی بعد از شش هفته وقتی آزمایش و تست پادتن داده میزانش صفر بوده و فکر می‌کند واکسنی که زده تقلبی بوده است.
تکذیب‌ها و بازداشت‌ها
اردیبهشت ماه بود که شانه‌ساز رئیس سازمان غذا و دارو گفت عرضه واکسن فایزر در بازار غیر ممکن است و بازار سیاهی در خصوص واکسن فایزر در ایران نیست و شایعه است. شانه‌ساز با اصرار وجود واکسن تقلبی و قاچاق در بازار را رد کرد.
کمی بعد در رسانه‌ها انتشار اخبار بازداشت باندهای فروش واکسن‌های تقلبی منتشر شد. از باند چهار نفره در مریوان گرفته تا شبکه توزیعی درکرج، تجریش، سعادت‌آباد و نهایتا دزاشیب.
تلویزیون ایران همچنین گزارشی از باندی داد که شیشه‌های خالی واکسن را از بیمارستان می‌دزیدند و با داروی شل‌کننده عضله پر کرده و هر دوز هفت میلیون تومان می‌فروختند. این گزارش می‌گفت که این باند بین ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ واحد واکسن تقلبی به اسم آسترازنکا فروخته بود.
در ۱۸۳ کشور جهان بیش از پنج میلیارد واحد واکسن تزریق شده به طوری که میانگین تزریق واکسن در جهان حدود ۳۶ میلیون واحد در روز است. در ایران مجموعا ۲۴ میلیون واحد واکسن زده شده که ۱۷ میلیون دوز اول و هفت میلیون دوز دوم بوده است. اغلب واکسن‌ها سینوفارم چینی هستند بیش از ۱۲ میلیون واحد و حدود ۴ میلیون آسترازنکا، حدود یم میلیون واحد برکت و باقی اسپوتنیک و کواکسین. کمتر از ۱۰ درصد جمعیت ایران به طور کامل واکسینه شده‌اند.
در آمریکای شمالی، غرب اروپا و چین تقریبا دو سوم جمعیت به طور کامل واکسینه شده‌اند. در آفریقا و در اغلب کشورهای مرکز این قاره، کمتر از یک درصد جمعیت واکسینه شده‌اند.