سیل مرگبار این باربخش‌هایی از غرب اروپا را درنوردید، اما در هلند تلفاتی نداشت. چرا؟
در گفت‌وگو با متخصصان هلندی این سوال را طرح کردیم که ایران از تجربه هلندی چه می‌تواند بیاموزد؟
آلمان و بلژیک زیر آب
تصاویر وحشتناک جاری شدن سیل اخیر در غرب اروپا را حتما دیده‌اید. سیلی که خرابی فراوان به جا گذاشت و در آلمان و بلژیک بیش از ۲۰۰ کشته داشت.
اکنون در حالی که قربانیان را به خاک می‌سپارند و تمرکز بر پاکسازی و بازسازی خرابی‌های سیل متمرکز شده، دانشمندان در پی دلایل و راه‌های جلوگیری از وقوع سیل هستند.
اگر سیل مرگبار فروردین ۹۸ در ۲۵ استان ایران را به خاطر بیاورید، می‌توانید تشابهاتی بین سیل اخیر غرب اروپا و سیل سال ۹۸ بیابید. هر دو این سیل‌ها در پی گذر از مرحله خشکسالی به ترسالی اتفاق افتادند و تغییرات اقلیمی به نوعی مسبب هر دو سیل بود.
سیل اخیر در هلند نیز جاری شد اما تلفات انسانی نداشت و نشان داد هرچند وقوع سیل ممکن است اجتناب ناپذیر باشد اما با مدیریت صحیح منابع آبی و آب‌های روان می‌توان از بروز فاجعه جلوگیری کرد. اما هلند چه کرد و ایران چه درسهایی می‌تواند بگیرد؟
تمرکز کار و تحقیقات پرفسور باس یونکسمان، استاد مهندسی هیدرولیک در دانشگاه دلفت هلند بر روی سازه‌‌های هیدرولیکی و خطرات سیل است و به دولت هلند در زمینه پروژه‌‌های آبی و مهار سیل مشاوره می‌دهد.
پرفسور یونکسمان در گفت‌وگویی با زمانه سیل اخیر در آلمان و هلند را مقایسه کرده و می‌گوید:
«در آلمان (و بلژیک) بارش بسیار شدیدتر از هلند بود. همچنین تفاوتهای جغرافیایی نیز در میان دو منطقه وجود دارد: در آلمان و بلژیک آبگیرها (و دره‌ها) شیب بیشتری دارند در نتیجه در پی رانش زمین سیل بسیار ناگهانی و شدید اتفاق می‌افتد. همچنین سیستم هشدار در همه مناطق کار نکرد.»
یونکسمان در ادامه شرایط سیل در هلند را چنین تشریح کرد: «در هلند ما سیلی که از رودخانه و رودهای محلی (نظیر والکنبرگ) نشات بگیرد داشتیم، اما رودخانه ماس همچنان در داخل محدوده ماند و از ساحل خارج نشد. مناطقی از رودخانه ماس که مردم دراطراف آن سکونت نداشتند توسط خاکریزها محافظت می‌شد.»
پرفسور یونکسمان همچنین از آمادگی هلندی‌ها در واکنش سریع و تخلیه مردم می‌گوید: «دستور تخلیه سریع تعداد زیادی از مردم بلافاصله صادر شد.»
اروپا یک سیستم هشدار دهنده بسیار مجهز برای اعلان سیل دارد. در روزهای پیش از بروز سیل و حتی پیش از آغاز بارندگی‌های شدید بیش از ۲۵ هشدار برای مناطق خاصی ازحوضه آبخیز رودخانه‌‌های راین و ماس از طریق سیستم هشدار سیل اروپا (EFAS) اعلام شد. اما در آلمان تنها تعداد اندکی از این هشدار‌ها به موقع به ساکنان رسید.
ایران نیز همانند اروپا سیستم هشدار سیل دارد، اما به نظر نمی‌رسد که این سیستم به پیشرفتگی سیستم اروپایی باشد. اغلب هشدار‌هایی که در رابطه با سیل اخیر منتشر شد پس از شروع باران و جاری شدن سیل صورت گرفته بود.
یکی از شهرهای آلمان که بیشترین آسیب را دید شهر زیبای شولد در ایالت راینلاند فالتس آلمان بود.
به گفته شهردار شولد، با توجه به این‌که این شهر تنها دوبار در سال‌های ۱۷۹۰ و ۱۹۱۰ شاهد سیل شدید بوده، سیل اخیر کاملا غیرقابل پیش‌بینی بود.
گفته‌های شهردار شولد نشان داد که عدم درک درست عمومی از برنامه‌ریزی صحیح و مدیریت چگونه می‌تواند فاجعه به بار آورد و تا چه اندازه لازم است مدیران شهری نگاه خود را در زمینه پیش‌بینی و هشدار سیل چه در مقیاس درازمدت و چه در مقیاس فوری و اطلاع رسانی به شکل بنیادین اصلاح کنند.
سیستم هشدار دهنده سیل به این معنا نیست که می‌توان جلوی سیل را گرفت اما مردم می‌توانند خانواده و دارایی‌هایشان را به مکانی امن منتقل کنند.
ایران نیز همانند اروپا سیستم هشدار سیل دارد، اما به نظر نمی‌رسد که این سیستم به پیشرفتگی سیستم اروپایی باشد. اغلب هشدار‌هایی که در رابطه با سیل اخیر منتشر شد پس از شروع باران و جاری شدن سیل صورت گرفته بود.
به‌واسطه تغییرات اقلیمی بروز سیل بیش از گذشته رخ خواهد داد و باید مقامهای شهری و دولتی از همین امروز به فکر برنامه‌ریزی برای سیل قریب الوقوع بعدی باشند.
ایران و رودخانه جَوّی «دنا»
تنها چند روز از نوروز ۹۸ گذشته بود که سیل ویرانگر ۲۵ استان از ۳۱ استان ایران را پیمود و دست‌کم ۷۶ کشته و ۲۰۰ زخمی برجای گذاشت. حدود یک-سوم تاسیسات زیربنایی و ساختمان‌های کشور در جریان این سیل آسیب دیدند. سوال اصلی این بود: مقصر این سیل بی‌سابقه مدیریت نابسامان منابع آبی بود یا تغییرات اقلیمی و یا هر دو.
بارش شدید باران در فروردین ماه در چندین کشور خاورمیانه از جمله ایران منجر به بروز سیل شد. باران‌‌های شدید سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸در چهار دهه اخیر بی‌سابقه بودند و با سال خشک قبلی تضاد شدیدی داشت.
وقتی سخن از تغییرات اقلیمی به میان می‌آید نسبت دادن یک پدیده یا واقعه خاص بدون تحلیل درازمدت شرایط دشوار است و همین مساله برای عبور از دوره‌های خشکسالی به ترسالی نیز صادق است. هرچند می‌توان گمانه‌زنی کرد که چنین دوره انتقالی می‌تواند بالقوه از نتایج تغییرات اقلیمی باشد.
در پژوهشی که توسط امین دزفولی از دانشمندان ارشد مرکز پرواز فضایی گودارد ناسا صورت گرفته سیل ۹۸ ایران و دلایل آن شرح داده شده است.
بر اساس این مطالعه سیل ۹۸ مثالی از دوره انتقالی سریع از خشکسالی به ترسالی بوده که به واسطه پدیده‌های حاد آب وهوایی که به طور بالقوه از تبعات تغییرات اقلیمی هستند رخ داده است.
دزفولی در پژوهش خود سیل اخیر ویرانگر ایران را به پدیده «رودخانه جَوّی» نسبت داده و می‌نویسد که یک رودخانه جَوی (AR) که منشا آن اقیانوس اطلس استوایی بوده، دلیل بارش سنگینی است که منجر به وقوع این سیل شده است.
پدیده رودخانه جوی پدیده نادری نیست اما آنچه پیش از سیل ویرانگر سال ۹۸ در ایران رخ داد حاصل پدیده رودخانه‌ای جوی بود که در نوع خود از نظر شدت و تاثیراتی که بر جای گذاشت نادر بود.
دزفولی در پژوهشی تحت عنوان «رودخانه جوی نادر سبب سیل بی‌سابقه در سراسر خاورمیانه شد» که سال ۲۰۲۰ در بولتن جامعه هواشناسی آمریکا منتشر شد می‌نویسد: بارش در برخی از مناطق در جریان این رودخانه جَوی تا ۴۰۰ میلیمتر ثبت شد.
دزفولی در پژوهش خود این رودخانه جَوی را دنا (از قله‌‌های واقع در کوهای زاگرس) نام گذاشته و معتقد است که رودخانه جَوی دنا نقش مهمی در این بارش بی‌سابقه داشته است.
سیل ایران غیر قابل پیش‌بینی نبود. مدل پیش‌بینی هواشناسی ناسا قادر به پیش‌بینی پدیده رودخانه جوی بین پنج تا هفت روز پیش از وقوع است.
پدیده رودخانه جَوی در حقیقت مناطق باریکی از رطوبت هستند که مقادیر قابل توجهی بخار آب در آنها متمرکز شده و در جَو زمین قرار گرفته‌اند.
بر اساس این پژوهش میزان آب «دنا» معادل بیش از ۱۵۰ برابر مجموع جریان چهار رودخانه اصلی منطقه (دجله، فرات، کرخه و کارون) بود.
رودخانه جَوی دنا ۹۰۰۰ کیلومتر را از اقیانوس اطلس تا ایران طی کرد تا این که نهایتا پس از رسیدن به کوه‌های زاگرس بارید.
سیل ایران غیر قابل پیش‌بینی نبود. مدل پیش‌بینی هواشناسی ناسا قادر به پیش‌بینی پدیده رودخانه جوی بین پنج تا هفت روز پیش از وقوع است.
درسهایی از هلندی‌ها
در جریان سیل اخیری که در غرب اروپا در آلمان و بلژیک مرگ و ویرانی برجای گذاشت تصویرها در همسایگی این دو کشور در هلند متفاوت بود.
به غیر از تفاوتهای جغرافیایی، هلند در زمینه مهار آب و باران سابقه‌ای طولانی دارد.
فراموش نکنیم که هلند روی آب ساخته شده و سدها، خاکریزها، کانال و سیل‌بندها این کشور را در برابر آب محافظت می‌کنند. نبرد هلندی‌ها با دریا نبردی است که نزدیک به هزار سال قدمت دارد.
در سیل اخیر در هلند هیچ شهری کاملا در زیر آب غرق نشد و سیل هیچ کشته‌ای هم بر جای نگذاشت.
مقامهای شهری آمادگی بهتری داشتند و به موقع با مردم ارتباط برقرار کردند، از یک سو با منحرف کردن جریان سیل و از سوی دیگر با تخلیه به موقع میزان خرابی و تلفات را به حداقل رساندند.
پرفسور یونکسمان در پاسخ به سوال زمانه که ایران چگونه می‌تواند از تجربه‌های هلند برای مهار سیل درس بگیرد گفت:
«هلند در زمینه حفاظت سیل پول هنگفتی را سرمایه‌گذاری می‌کند که سالانه بالغ بر یک میلیارد یورو می‌شود. هلند سازمان‌‌های خاصی برای این منظور دارد. رویکرد دنباله‌دار در ترکیب با تامین منابع مالی، سازماندهی و تدابیر تکنیکی برای مدیریت سیل مهم هستند».
این استاد دانشگاه دلفت در ادامه گفت:
«ما یک رویکرد مبتنی بر ریسک سیل در توازن با سرمایه‌گذاری‌هایمان داریم. به عنوان مثال سرمایه‌گذاری در کاهش خطر سیل باید در توازن با خسارات احتمالی در منطقه باشد».
دلتای سه رودخانه بزرگ اروپا (راین، ماس و شلدت) در هلند واقع شده و ارتفاع اغلب سطح کشور پایین‌تر از سطح دریاست. دولت هلند می‌گوید که ۶۰ درصد کشور همواره در معرض خطر سیل است.
«رایکز واتر استات» سازمانی است که ۲۰۰ سال سابقه مدیریت جاده‌ها و آب هلند را از سوی وزارت تاسیسات زیربنایی و آب‌رسانی هلند بر عهده دارد.
سخنگوی «رایکز واتر استات» در گفت‌وگویی با زمانه گفت که هلند برای مهار سیل مدت زمان درازی را صرف برنامه‌ریزی کرده، تا به مرحله کنترل سیل رسیده است:
«ما وضعیت بسیار ترسناکی در سال ۱۹۹۳ و ۱۹۹۵ داشتیم و ۲۹ سال طول کشید تا کارهایی را که سال ۱۹۹۵ شروع کردیم تکمیل کنیم.»
به گفته این سخنگو طراحی و اجرای این پروژه‌ها به‌ویژه در مقیاس کلان باید با همکاری دولت‌های محلی و دولت مرکزی بر اساس نیازهای منطقه‌ای صورت گیرد.
این کارشناس در مورد این که ایران چه تدابیری را برای مهار سیل می‌تواند بیندیشد گفت:
«چالش اصلی ایران در قبال پدیده‌های حاد آب و هوایی، یافتن راهی برای اندوختن آب باران برای مدتی طولانی و باز نگه داشتن و پاک کردن مداوم مسیل‌ها و تاسیسات شهری در مسیر سیل است.»
او به برنامههای کاشت درخت و گیاه و افزودن بر پوشش گیاهی و آب‌بند برای نگهداشتن آب و گل‌شار(حرکت جریان گل و لای) اشاره کرد و افزود:
«انتخاب سایز درست برای زه‌کشی و شبکه فاضلاب کمک می‌کند تا تاسیسات هنگام سیل آسیب کمتری ببینند.»
این سخنگو به زمانه گفت که شما باید هزینه پدیده‌های حاد آب و هوایی را به نحوی بپردازید. یا این که پس از وقوع سیل جبران خسارت کنید و یا این که هزینه برنامههای مدیریت آبی را بدهید. راه دوم این مزیت را دارد که شغل ایجاد کرده و اقتصاد را هم می‌چرخاند.
سیل عظیم سال ۱۳۹۸ شاید قویترین سیل سال‌های اخیر بود، اما آخرین آن نبوده و همچنان و همراه با تغییرات اقلیمی ایران سیل‌های ویرانگر دیگری را خواهد داشت. برنامه‌ریزی درازمدت برای مهار سیل و سیستم هشداردهنده کارآمد سیل در حال حاضر تنها چاره برای کاهش تلفات جانی و مالی است.
آخرین سیل مرگبار ایران هفته پیش رخ داد. جاری شدن سیل در ۱۵ استان آذربایجان‌غربی، آذربایجان شرقی، البرز، اصفهان، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، کرمان، فارس، سیستان و بلوچستان، سمنان، مازندران، هرمزگان، یزد و کردستان هشت کشته برجای گذاشت. خبری که در لابلای اخبار گم شد.
بنابر تخمین هلال احمر ۲۵۷۸ نفر در جریان این سیل دچار خسارت و ۶۱۱ نفر از خانه‌هایشان آواره شدند.