شمار کشته‌شدگان کووید‌ـ۱۹ در سرتاسر جهان نزدیک به یک میلیون و هشتصد هزار تن است. هرچند آغاز واکسیناسیون با واکسن‌های فایزر ـ بیون‌تک و مدرنا با تأثیرگذاری ۹۵ درصدی پایان همه‌گیری مرگبار ۲۰۲۰ را نوید می‌دهد، این وعده بهبود سویه‌ای تاریک دارد: افزایش نابرابری، تشدید کنترل.
توزیع واکسن و شکاف شمال و جنوب
وقتی معلوم شد که کشورهای آفریقایی تا سه ماهه دوم سال آتی واکسنی دریافت نخواهند کرد، جان نکنگاسونگ، رئیس مرکز کنترل بیماری و پیشگیری اتحادیه آفریقا ۱۰ دسامبر هشدار داد که «بی‌اعتمادی بین شمال ــ جنوب از نظر واکسن» را باید از بین برد. پیشنهاد او برای حل این «مسأله اخلاقی» از طریق سازمان ملل البته راه به جایی نبرد.
در دهه‌های اخیر بسیاری استدلال کرده‌اند که دیگر نمی‌توان با شکاف سنتی غرب و شرق که با رنسانس در رقابت‌های امپراتوری بین عثمانی و اروپایی‌ها، بین اسلام و مسیحیت ظهور کرد، نابرابری فزاینده در سرمایه‌داری جهانی‌سازی‌شده را توضیح داد. لقب‌های دوران جنگ سرد، جهان اول و جهان دوم و جهان سوم هم پس از فروپاشی شوروی بی‌معنا شدند. تضاد اصلی سرمایه جهانی، هر‌چه‌بیشتر و بیشتر جهان را به دو قطب شمال (ثروتمند، سرمایه‌دار، مالکان انحصاری تکنولوژی‌های پیشرفته) و جنوب (بقیه) تقسیم کرده و هم‌زمان، جنوب‌های محلی را در شمال و شمال‌های محلی را در جنوب بازتولید کرده است.
وقتی همه‌گیری جهانی کرونا آغاز شد، ادبیات خوش‌بینانه حول فاجعه ادعا می‌کرد که دست‌کم در برابر کرونا، همه برابرند: نه تنها ویروس ثروتمندان و سلبریتی‌ها و صاحبان قدرت را هم گرفتار می‌کند، کشورهای ثروتمند نیز به اندازه کشورهای فقیر در برابرش آسیب‌پذیرند. اندرو کوئومو، فرماندار نیویورک ــ یکی از مرکزهای ابتدایی همه‌گیری ــ در همان اوایل کرونا را «برابری‌ساز عظیم» خواند. اما چندی نگذشت که مشخص شد شکاف‌ها و تضادهای اجتماعی حاصل از سرمایه‌داری ــ تبعیض طبقاتی و جنسیتی و نژادی ــ ویروس را برای فرودستان مرگ‌بارتر کرده و بخت بقای فرادستان را افزایش داده است. خط فارق شمال‌ها و جنوب‌های محلی با کرونا پررنگ‌تر شد. با توسعه واکسن اما حالا خط فارق شمال و جنوب جهانی از همیشه برجسته‌تر شده است.
شکاف واکسنی بین شمال و جنوب جهان چگونه رخ داد؟ «ائتلاف واکسن مردم» که سازمان‌هایی همچون اکسفام و عفو بین‌الملل و فرانت‌لاین ایدز آن را تشکیل داده‌اند، در گزارشی اعلام کردند که سال آینده نیز ۹۰ درصد جمعیت ۶۷ کشور فقیر دنیا به واکسن دسترسی نخواهند داشت. اما در سوی دیگر، کشورهای شمال جهان آن قدر واکسن خریده‌اند و انبار کرده‌اند که می‌توانند کل جمعیت‌شان را سه بار واکسیناسیون کنند.
اگر کانادا با دزهایی که خریداری کرده می‌تواند جمعیت‌اش را پنج‌بار واکسیناسیون کند، بسیاری از کشورهای فقیر سال آینده برای تزریق واکسن به کارکنان بخش خدمات و کارگران شغل‌های اساسی دُز کافی نخواهند داشت.
تا زمان تهیه گزارش ائتلاف واکسن مردم، تمام دزهای واکسن مدرنا و ۹۶ درصد دزهای واکسن فایزر / بیون‌تک در اختیار کشورهای شمال جهان قرار گرفته بود. این گزارش شش واکسن دیگر را از جمله اسپوتنیک روسیه و سینوواک چین که تأیید شده‌اند، و آسترا زنکا / آکسفورد، نووواکس، جانسون اند جانسون، و سانوفی / جی‌اس‌کا که در مرحله سوم آزمایش‌ها هستند، نیز در محاسبات خود گنجانده است.
هرچند ابتکار عمل «کواکس» با حضور ۹۲ کشور توانسته صدها میلیون دز واکسن را برای توزیع در این کشورها بخرد، ۶۷ کشور مورد اشاره گزارش واکسن مردم هنوز به کواکس نیز دسترسی ندارند. در میان آنها، کشورهایی قرار دارند که جنگ‌زده‌اند، فقیرند و جمعیت‌هایشان بسیار آسیب‌پذیر؛ برای مثال، افغانستان، سوریه، کنگو، اتیوپی، اریتره، سودان، سودان جنوبی، تاجیکستان، یمن، فلسطین (کرانه باختری و غزه). ایران هم که عضوی از کواکس است، به دلیل تحریم‌ها و ناتوانی از توزیع و نگهداری واکسن در شرایط زیر صفر ظاهراً از طریق این ابتکار عمل بین‌المللی به واکسن دسترسی نخواهد یافت.
نمونه آفریقای جنوبی در مورد نابرابری شمال و جنوب بسیار روشنگر است. هرچند یکی از کارخانه‌های تولید واکسن در آفریقای جنوبی از ابتدای سال آینده روزی یک میلیون واکسن تولید خواهد کرد، هیچ‌کدام از این واکسن‌ها تا نیمه سال آینده به خود آفریقای جنوبی نمی‌رسد.
به گزارش نیویورک‌تایمز، این واکسن‌ها به مرکز توزیع در اروپا می‌روند و از آنجا به کشورهای شمال جهانی که پیش‌خرید‌شان کرده اند، ارسال خواهند شد: «بهترین شانسی که بسیاری از آفریقای جنوبی‌ها برای واکسیناسیون در آینده نزدیک دارند، داوطلب‌شدن برای آزمایش بالینی و تست کردن واکسن‌های تأییدنشده روی بدن‌شان است».
حتی خود کواکس نیز یک نمونه برای بررسی بی‌عدالتی ریشه‌دار است. تا کنون ۱۷۲ کشور در مجموع یا به کواکس پیوسته اند یا خواهان پیوستن به آن هستند. کواکس برای شماری از فقیرترین کشورها تعدادی واکسن مجانی کنار می‌گذارد اما بسیاری دیگر از کشورهای کم‌درآمد یا با درآمد متوسط باید پول واکسن‌ها را بدهند.
دولت‌ها باید پیشاپیش به کواکس پول بدهند و با این وجود، نمی‌دانند کدام واکسن در بین واکسن‌های تأییدشده به دست آنها خواهد رسید. به علاوه، معامله‌های مقام‌های کواکس با شرکت‌های داروسازی محرمانه است و جزئیات آنها برای کشورهای خریدار واکسن افشا نمی‌شود. فاطمه حسن، وکیل حقوق‌بشر در این مورد به نیویورک‌تایمز می‌گوید:
«توافق می‌کنند که با پول مردم چیزی بخرند و ما هیچ کنترلی بر قیمت‌گذاری این چیز نخواهیم داشت. کوواکس می‌گوید قیمت‌ها منصفانه است، ولی ما که نمی‌دانیم. آخر پس تکلیف شفافیت چه می‌شود؟»
از نابرابری واکسنی به تشدید شکاف شمال و جنوب
اینکه کشورها به تعداد کافی دز واکسن موثر کووید‌ـ۱۹ دسترسی داشته باشند، برای آینده اقتصادی آنها اهمیت دارد. کشورهای شمال جهانی که هم‌اکنون در وضعیت اقتصادی و استاندارد زندگی به مراتب بهتری از جنوب جهان هستند، با دارا بودن واکسن سریع‌تر وضعیت اقتصادشان را بهبود می‌بخشند و با تقلاکردن کشورهای دیگر، شکاف ثروت بین آنها و جنوب جهان تعمیق می‌شود.
در واقع، جهانی که پس از واکسن ظهور خواهد کرد، به مراتب نابرابرتر از جهان فعلی خواهد بود: اقتصادهای پیشرفته سریع‌تر پیشرفت می‌کنند و اقتصادهای پیشاپیش بحران‌زده بیش از پیش در بحران باقی می‌مانند. در داخل هر کشور نیز شمال‌ها و جنوب‌های محلی تکثیر می‌شوند و نابرابری در دسترسی به واکسن ــ مثلاً به دلیل ساده ناتوانی از پرداخت هزینه تزریق آن ــ نابرابری و تبعیض‌های دیگر را تقویت خواهد کرد.
اما واکسن یک اثر جانبی دیگر هم خواهد داشت: تشدید کنترل و تقویت رژیم جهانی ویزا. به عبارت دیگر، واکسن می‌تواند مرزهای شمال جهان را به روی جنوبی‌های آن هر چه بیشتر ببندد و به بهانه‌ای دیگر برای تقویت ناسیونالیسم دگرهراسانه و گفتارهای ضدمهاجرت بدل شود.
بروز کرونا به دولت‌ها بهانه داد تا برای مقابله با همه‌گیری، از ابزارهای نظارتی و کنترلی دیجیتال بر شهروندان هر چه بیشتر استفاده کنند. حالا واکسن کرونا بهانه دیگری است تا دیتابیس‌های دیجیتال از دریافت‌کنندگان واکسن تهیه شود و آزادی حرکت کسانی که واکسن دریافت نکرده اند، محدود خواهد شد.
انجمن بین‌المللی حمل و نقل هوایی (IATA)، گروه لابی‌گری هواپیمایی‌های جهانی که در واقع کارتل این ابرشرکت‌ها است، وعده داده که پاسپورت سلامت دیجیتال از اوایل سال آینده صادر خواهد کرد و اطلاعات مربوط به واکسیناسیون افراد در آن درج خواهد شد. هندوستان نیز که در کنترل یک دولت راست‌گرای افراطی و اقلیت‌ستیز است، دریافت واکسن را به ثبت دریافت‌کنندگان در یک دیتابیس دیجیتال منوط کرده. اسپانیا نیز به تازگی گفته است که نام شهروندانی را که از دریافت واکسن کووید-۱۹ خودداری کنند، با سایر دولت‌های اروپایی به اشتراک خواهد گذاشت.
اقلیتی از باورمندان به تئوری‌های توطئه در شمال و جنوب جهان از دریافت واکسن خودداری خواهند کرد. اما مسأله ما آنها نیستند. خودداری از واکسیناسیون به خاطر انگیختارهای یهودستیزانه ــ «واکسن سوروس و بیل گیتس است» ــ یا خرافه‌های تکنولوژیکی ــ «روبات یا ردگیر وارد بدن‌مان می‌کنند» ــ آشکارا ابلهانه است و سمپتوم مشکلات ساختاری دیگری که به این شکل معوج شده‌اند. مسأله ۹۰ درصد شهروندان کشورهای فقیر تا پایان سال ۲۰۲۱ هستند که بر اساس گزارش یادشده در بالا امکان دسترسی به واکسن را نخواهند داشت؛ کسانی که پیش از این نیز در هزارتوهای هراسناک رژیم جهانی ویزا و ترکیب‌بندی مرزهای ملی عملاً از آزادی حرکت چندانی برخوردار نبودند؛ کسانی که از نظر اروپا و آمریکا مترادف «بحران مهاجرت» هستند.
وقتی هند و آفریقای جنوبی در سازمان تجارت جهانی طرحی ارائه دادند تا با آسان‌گیری درباره مالکیت معنوی کشورهای جنوب جهان بتوانند در شراکت با شرکت‌های داروسازی واکسن‌های موثر را با قیمت ارزان برای جمعیت‌های فقیرشان تولید کنند، ایالات متحده، بریتانیا و اتحادیه اروپا با آن مخالفت کردند. این صف‌آرایی شمال و جنوب که با استعمار آغاز شد، با واکسن کرونا بار دیگر خود را تثبیت کرده است. جهان ۲۰۲۱ آثار جدید این تضاد جهانی را به نمایش خواهد گذاشت.