بیژن روحانی – با چرخش فصل و آمدن بهار، طبیعت بار دیگر فرصت بازسازی خود را پیدا کرده است. قدرت شگفت‌انگیز طبیعت برای بازسازی و احیاء اگر با اقدامات انسانی محدود نشود، میتواند از پس بسیاری از تخریب‌ها و آلودگی‌ها برآید.
رویدادهای مرتبط با طبیعت و محیط زیست در سال ۱۳۹۱، گسترده و متنوع هستند. از تلاش فراوان انجمن‌های مردم‌نهاد و روزنامه‌نگاران برای حفظ محیط و هشدار در مورد تخریب‌ها، تا تداوم بحران در مدیریت آب در نقاط مختلف کشور و خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها. از کاشته شدن چند میلیون اصله نهال در اسفندماه، تا تهدید و تخریب باغ‌گیاه شناسی نوشهر. خبرها و رویدادهای تلخ وشیرین فراوان هستند و انتخاب از میان آن‌ها دشوار است. اما شاید گزینه‌ای از این رویدادها بتواند چشم‌اندازی هرچند کلی از آن‌چه در سال ۱۳۹۱ در طبیعت و محیط زیست ایران گذشت به دست دهد.
تالاب گندمان احیاء شد
از اخبار خوب این سال آن‌که تالاب بین‌المللی گندمان در استان چهار محال و بختیاری که مدت‌ها در یک قدمی خشکی کامل و نابودی قرار گرفته بود، در پاییز سال ۹۱ دوباره احیاء شد.
تالاب گندمان یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان و جزو ده تالاب برتر برای پرنده نگری در ایران است، اما حدود چهارسال متوالی بر اثر خشکسالی دچار صدمات فراونی شد و پرندگان دیگر به آن مهاجرت نمی‌کردند. در پاییز سال ۹۱ با اقدام بخشداری گندمان و همچنین یاری کشاورزان محلی، زندگی دوباره به گندمان بازگشت. بخشداری با اختصاص بودجه‌ای توانست شیوه نوین آبیاری را جایگزین شیوه‌های سنتی کند که مانع از رسیدن آب لازم به این تلاب می‌شدند. پس از آن طبق گزارش فعالان محیط زیست، بخشی از تالاب دوباره پر از آب شد و پرندگان به آن بازگشتند.
کاشت میلیون‌ها درخت در اسفند ماه
اسفندماه در ایران همواره رنگ وبوی خاصی داشته است. شاید زیباترین لحظات زندگی در ایران، آن تب و تاب و جنب و جوش به استقبال بهار رفتن باشد. اسفند ماه هنگام درختکاری و سبز کردن باغ و باغچه نیز هست. پانزدهم اسفند سالیان سال است که به نام روز درختکاری نام‌گذاری شده و یک هفته نیز به طور کامل به منابع طبیعی اختصاص دارد. امسال و در اسفندماه، میلیون‌ها اصله نهال در نقاط مختلف ایران کاشته شدند. طبق آمار سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران، تا نیمه اسفند حدود هفت میلیون نهال برای کشان در تهران آماده شدند. این نهال‌ها شامل درختان با میوه یا بدون میوه بود که شهروندان آن را از شهرداری به طور رایگان دریافت می‌کردند. محمد جواد محمدی زاده، رییس سازمان محیط زیست کشور نیز اعلام کرد با همکاری سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، نهال‌هایی بین مردم توزیع شده است. به گفته آقای محمدی‌‌زاده تلاش سازمان محیط زیست در آن است که سالی صد هزار هکتار به جنگل‌های کشور افزوده شود. مطابق برخی آمارها، در استان کرمانشاه حدود دو میلیون نهال، در استان البرز حدود ۱۵۰ هزار نهال و در استان کهکیلویه ۳۵ هزار نهال در هفته درختکاری کاشته یا بین مردم توزیع شدند.
تخریب جنگل‌ها
اما با آن‌که اسفندماه برای طبیعت ایران اخبار خوشی به همراه داشت، ولی در کل وضعیت جنگل‌ها در ایران مساعد نیست. به گفته رییس انجمن جنگلبانی ایران اگر روند نابودی و تخریب جنگل‌ها به همین وضعیت کنونی ادامه داشته باشد، تا سی سال آینده دیگر جنگلی در ایران باقی نخواهد ماند. هادی کیا دلیری اعلام کرد تخریب زیستگاه‌ها، انقراض گونه‌ها، هجوم آفت‌ها و بیماری‌ها، و همچنین آتش‌سوزی‌های وسیع موجب مرگ اکوسیستم‌های جنگلی در ایران شده‌اند. مطابق برآوردها، طی پنج دهه اخیر حدود یک سوم از جنگل‌های ایران از بین رفته‌‌اند.
آلودگی هوا در تهران و شهرهای بزرگ
آلودگی هوا گرچه برای شهروندان شهرهای بزرگ مانند تهران و اصفهان به صورت یک معضل دائمی درآمده است، اما میزان هشدارها در سال ۱۳۹۱ افزایش یافت و سطح آلودگی بالاتر رفت. در این سال تهرانی‌ها حدود ۱۳۸ روز هوای ناسالم تنفس کردند. زنگ خطر برای آلودگی بارها در چند شهر بزرگ به صدا درآمد و مدارس و ادرات دولتی به دلیل آلودگی تعطیل شد. گرچه دلایل متفاوتی برای شدت یافتن آلودگی هوا در شهرهای بزرگ وجود دارد، اما بنزین غیر استاندارد و همچنین خودروهایی که بیش از حد مجاز بنزین می‌سوزانند جزو دلایل مهم شدت یافتن این آلودگی‌ها ذکر شده است.
سد گتوند: آبی که زندگی می‌آورد یا شوره‌زار می‌کند؟
ماجرای آبگیری سد گتوند و اعتراض‌های صورت گرفته به آن نیز یکی از اخبار مهم زیست محیطی در سال ۱۳۹۱ بود. ساختن سد گتوند در استان خوزستان که یک دست‌آورد مهم در زمینه سد سازی و مهندسی برای ایران به شمار می‌آید، موجب نگرانی و اعتراض سازمان و کارشناسان محیط زیست شد. این سد که بلندترین سد خاکی کشور است، به گفته فعالان محیط زیست روی گنبدهای بزرگ نمکی ساخته شده و بنابراین باعث خواهد شد تا نمک فراوانی در آب حل و به این ترتیب وارد رودخانه کارون شود و زمین‌های اطراف را به شوره‌زار تبدیل کند. با این‌حال مسئولان سد اعلام کرده‌اند تدابیر لازم برای مقابله با نمک آزاده شده انجام خواهد شد. با آغاز آبگیری بخشی از این سد، گزارش‌هایی از تخلیه بسیاری از روستاها در منطقه آبگیری سد نیز منتشر شد.
باغ گیاه‌شناسی نوشهر در معرض تخریب
نمی‌توان به اعتراض‌های صورت گرفته در زمینه محیط زیست اشاره کرد و سخنی از ماجرای باغ گیاه‌شناسی نوشهر به میان نیاورد. باغ گیاه‌شناسی نوشهر با عمری در حدود ۸۱ سال به عنوان نخستین باغ پژوهشی و اکولوژیک در ایران و خاورمیانه شناخته می‌شود و پرورش حدود ۱۴۰۰ گونه گیاهی در آن صورت می‌گیرد. اما چند سالی است که بخش‌هایی از این باغ مورد تهدید و تخریب قرار گرفته است.
در سال ۱۳۸۹ در حدود سه هکتار از باغ برای احداث جاده کمربندی تخریب شد. با اعتراض‌های فراوانی که در آن زمان صورت گرفت روند تخریب باغ به طور موقتی متوقف شد و فعالان محیط زیست خواهان مجازات متخلفان شدند. اما در بهمن ماه سال ۱۳۹۱ شورای تامین استان مازندارن رای بر عبور جاده از این باغ داد که این امر به منزله ویرانی قدیمی‌ترین باغ گیاه‌شناسی در ایران است. در پی این رای، جمعی زیادی از تشکل‌های زیست محیطی، استادان دانشگاه، متخصصان محیط زیست و اعضای هيئت علمی از رهبر ایران درخواست کردند تا با صدور حکمی مانع از تخریب این باغ ارزشمند شود. سال ۱۳۹۲ میتواند سال سرنوشت سازی برای قدیمی‌ترین باغ گیاه‌شناسی ایران باشد.
مقابله با آلودگی گسترده در دریاها
سال ۹۱ همچنین اخباری در خصوص شدت یافتن آلودگی در دریاهای شمال و جنوب ایران منتشر شد. گسترش آلودگی‌های نفتی در دریای خزر و مشاهده گلوله‌‌های نفتی در سواحل ایران باعث شد تا مسئولان سازمان محیط زیست اعلام کنند در صورت تداوم این آلودگی‌ها از جمهوری آذربایجان و همچنین شرکت نفت بی.پی که در آن کشور مشغول انجام عملیات نفتی است شکایت کنند. به گفته مقامات ایرانی، همسایگان ایران در حاشیه دریای خزر به خصوص جمهوری آذربایجان و روسیه مسئول آلوده کردن این دریا از طریق فعالیت‌های نفتی و همچنین رها کردن آلودگی‌های دیگر هستند. ایران به جز آماده کردن پرونده‌ای برای شکایت از آذربایجان، مانوری برای مقابله با آلودگی‌های نفتی در این دریا نیز انجام داد.
در خلیج فارس نیز آلودگی‌های مختلف شدت یافته است. در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۱ یک مقام مسئول در سازمان محیط زیست ایران اعلام کرد سالانه حدود یک میلیون و دویست هزار بشکه نفت وارد خلیج فارس می‌شود. در همین حال به گفته مسئولان سازمان محیط زیست، ایران قصد دارد با انجام یک سرمایه گذاری ۳۰ میلیون دلاری با این آلودگی‌های گسترده مقابله کند.
اقدامات قانونی برای حفاظت از محیط زیست کشور
در سال ۱۳۹۱ لایجه جامع خاک کشور سرانجام پس از دو سال برای بررسی به مجلس رفت. این لایحه که با در نظر گرفتن نقطه نظرات سازمان محیط زیست کشور تدوین شده قرار است بتواند جلو فرسایش و آلودگی خاک را بگیرد و با متخلفان برخورد کند. مطابق برخی آمارها، ایران در رتبه‌های نخست فرسایش خاک در جهان قرار دارد.
از سوی دیگر سندی به نام «سند ملی محیط زیست ایران» از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به مجلس ارائه شده است و اکنون این سند نیز در انتظار بررسی‌های قانونی به سر می‌برد. این سند به طور جامع به مواردی مانند حفاظت از منابع آبی، خاک، هوا، مرتع، بیابان و بخش‌های دیگر از جمله صنایع می‌پردازد. سازمان محیط زیست امیدوار است با تصویب این سند در شواری عالی انقلاب فرهنگی بستری کلان و قوی برای مشخص شدن حقوق و تکالیف مردم و مسئولان دولتی در قبال حفاظت از محیط زیست مشخص شود. با این حال برخی کارشناسان محیط زیست در این باره گفته‌اند که این سند چون پشتوانه مالی، قانونی و سیاسی لازم را ندارد نمی‌‌تواند کارآمد باشد.
بحران آب در زاینده رود و ارومیه
زاینده رود که در سال‌های اخیر با وضعیت بحرانی کم‌سابقه‌ای رو به روست و بیشتر روزهای سال را بدون آب سپری می‌کند، در هفته‌های پایانی سال ۱۳۹۱ باز هم خبرساز شد. اعتراض کشاورزان اصفهانی به انتقال آب از این استان به استان یزد و تخریب تاسیسات آب‌رسانی توسط آن‌ها به یزد به خشونت کشیده شد. گرچه به گفته این افراد و مسئولان استان اصفهان، دلیل کم‌آبی زاینده رود انتقال آب آن به استان یزد است، اما دلایل دیگری از جمله ضعف مدیریت منابع آبی در استان اصفهان نیز به عنوان عوامل خشک شدن زاینده رود ذکر شده است.
دریاچه ارومیه نیز همچنان یک سال بحرانی دیگر را پشت سر گذاشت و همچنان با خطر خشک شدن و نابودی تهدید شد. با این حال در ماه‌های پایانی سال و به دلیل حجم بارش‌های فصلی، آب این دریاچه حدود هفتاد سانتیمتر بالا آمد. اما بسیاری بالا آمدن سطح آب این دریاچه بر اثر بارش‌های فصلی را امری موقتی دانسته و از لزوم تدابیر دیگر از جمله دادن حق‌آبه دریاچه برای زنده نگاه‌داشتن آن سخن می‌گویند. خشک شدن این دریاچه میتواند عواقب وخیم زیست محیطی به همراه داشته باشد.
خروج ژئو پارک ژئو پارک قشم از فهرست یونسکو
در سال ۱۳۹۱ ژئوپارک جزیره قشم به عنوان تنها ژئو پارک ایران و خاورمیانه به دلیل به کار نبستن اقدامات مدیریتی ویژه و آماده نکردن زیرساخت‌های لازم برای گردشگری علمی از شبکه جهانی ژئوپارک‌های سازمان یونسکو خارج شد. ژئوپارک به مناطق حفاظت شده طبیعی که دارای جاذبه‌های زمین‌شناختی و علمی است گفته می‌شود. منطقه حفاظت شده بمو در استان فارس نیز جهت توسعه پالایشگاه شیراز و عبور خط لوله نفت مورد تعرض قرار گرفت.
طرح‌های مردمی برای حمایت از محیط زیست
اما در کنار تمام رویدادهای مرتبط با محیط زیست ایران، باید توجه ویژه‌ای به طرح‌ها و ابتکارات مردمی و سازمان‌های مردم نهاد برای حفظات از محیط زیست انجام داد.
سال ۱۳۹۱ را می‌توان سال حمایت‌های مختلف مردمی از یوزپلنگ ایرانی نیز نام‌گذاری کرد. یوزپلنگ ایرانی تنها گونه باقی مانده از یوزپلنگ آسیایی است و نسل آن در خطر انقراض قرار دارد. در بهمن ماه، ۴۶ هنرمند با اهدای آثارشان به گالری گلستان در تهران، عواید آن را برای حمایت از پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی اختصاص دادند. در میان این هنرمندان افراد سرشناسی مانند عباس کیارستمی، بهرام دبیری، ابراهیم حقیقی، گیزلا وارگا سینایی، مریم زندی، قباد شیوا رضا کیانیان و رعنا جوادی حضور داشتند.
در روزهای منتهی به نوروز نیز طرحی با نام «نوروز با یوز» در تهران به اجرا درآمد. در این طرح یک بازارچه فروش محصولات به مناسب نوروز برگزار شد که عواید آن برای حمایت از فعالیت‌های انجمن یوزپلنگ ایرانی اختصاص خواهد یافت.
در پانزدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۱ نیز گروهی از مردم و علاقه‌مندان محیط زیست در پارک جمشیدیه تهران برای برگزاری همایشی به منظور اعتراض به روند تخریب تالاب میانکاله تجمع کردند. ساخت پالایشگاه بهشهر حیات تلاب ارزشمند میانکاله را با تهدید رو به رو کرده است.
اما در این میان باید از طرح کوچکی که در یکی از روستاهای جنگلی در منطقه پشتکوه لردگان به اجرا درآمده است نیز یاد کرد. طرحی که در صورت فراگیر شدن میتواند تا حد بسیار زیادی در حفاظت از جنگل‌های ایران به خصوص در منطقه زاگرس نقش مهمی بازی کند. در این طرح به کمک یکی از دهیاران و با حمایت‌های سازمان منابع طبیعی، خانه‌های این روستا دارای آبگرمکن خورشیدی شدند. قطع درختان جنگلی برای تامین سوخت هیزمی، همواره یکی از بزرگترین عوامل آسیب رسان به درختان منطقه زاگرس بوده است. اجرا کنندگان این طرح امیدوارند استفاده از انرژی خورشیدی مانع از نابودی مناطق جنگلی شود.