از سقوط سلجوقیان تا پیروزی مغولان

[podcast]http://www.zamahang.com/podcast/2010/20130210_Heritage_MongolConquest_Rouhani.mp3[/podcast]

دهمین همایش سالانه مفهوم یا «ایده ایران» امسال به بررسی تحولات مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی «از سقوط سلجوقیان تا پیروزی مغولان» اختصاص یافت.

این همایش یک روزه در نهم فوریه ۲۰۱۳ برابر با ۲۱ بهمن ماه در دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن، سوآس، برگزار شد و مورد استقبال گسترده دانشگاهیان و علاقه‌مندان مطالعات ایرانی قرار گرفت.

نشست‌های سالانه «ایده‌ ایران» که اینک پا به دهمین سال برگزاری خود گذاشته است با حمایت‌های بنیاد سودآور برگزار می‌شود و همه ساله به بررسی ابعاد مختلف یک دوره تاریخی در ایران‌زمین اختصاص دارد. این همایش‌ها در پی پاسخ دادن به این سئوال بنیادین است که عناصر اصلی تشکیل‌دهنده فرهنگ ایرانی در هر دوره تاریخی چه بوده‌اند و مفهوم ایران در هر زمانی چگونه درک و دریافت می‌شده است. در هر همایش، ایران‌شناسانی از دانشگاه‌ها و مراکز مختلف تحقیقاتی در دنیا، مقالات خود در ارتباط با این نشست سالانه را ارائه می‌دهند. حاصل این نشست‌های علمی تاکنون در چندین جلد کتاب با همکاری موزه بریتانیا و موسسه خاورمیانه لندن در دانشکده سوآس LMEI و با حمایت بنیاد سودآور به چاپ رسیده است. همایش‌های سالانه «ایده ایران» اکنون در تقویم دانشگاهی بریتانیا برای ایران‌شناسان جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌خصوص در این زمان که بحران‌های مختلف اقتصادی و سیاسی، مطالعات ایرانی در دنیا را تضعیف کرده است.
سال گذشته موضوع این همایش به بررسی دوران سلجوقی اختصاص داشت. اما امسال، تحولات تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی در ایران از زمان فروپاشی سلجوقیان تا حمله مغولان مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفت. با از میان رفتن حکومت سلجوقیان و پس از آن با لشکرکشی مغولان، ایران دستخوش تحولات جدیدی شد که سرنوشت مردمان این سرزمین را برای سده‌ها تحت تأثیر خود قرار داد. با مرگ سلطان سنجر سلجوقی در میانه سده دوازدهم میلادی، امپراتوری سلجوقیان به سرعت رو به اضمحلال رفت. این زمانی بود که اتابکان، که در اصل خدمت‌گزاران سجلوقیان بودند، در نقاط مختلف ایران حکومت‌ها و پادشاهی‌های کوچک محلی تشکیل دادند. اما این سلسله‌های کوچک با حمله مغولان از یکدیگر گسست. با این‌حال عدم وجود یک حکومت بزرگ و یک‌پارچه در سرتاسر ایران و همچنین تلاطم‌های سیاسی باعث نشد تا حرکت فرهنگ و هنر در ایران متوقف شد. در همایش امسال هشت سخنران از دانشگاه‌های مختلف در خصوص ابعاد مختل این دوران به سخنرانی پرداختند.

نخستین سخنران این همایش پرفسور ادموند بوزورث بود که در خصوص سلسله‌ای از شاهان آنوشتگین خوارزم سخنرانی کرد. ادموند بوزورث، مورخ انگلیسی است که سابقه‌ای طولانی و پربار در زمینه مطالعات ایرانی دارد و تاکنون کتاب‌های فراوانی در مورد غزنویان، سلسله‌های مختلف حکومت در دوران
پس از اسلام، تاریخ سیستان پس از ورود اعراب، و همچنین تاریخ سده‌های میانه در ایران و افغانستان منتشر کرده است. او در سخنرانی خود به این مسأله پرداخت که چگونه این سلسه محلی که در ابتدا به عنوان خادمان سجلوقیان در خوارزم حکومت می‌کردند، توانستند یک امپراتوری کوچک اما قدرتمند نظامی را در خوارزم و فرارود (سرزمین‌های میان آمودریا و سیر دریا در آسیای میانه) تکشیل دهند و چگونه با حمله مغولان این سلسه پادشاهی از میان رفت.

دکتر آلکا پاتل از دانشگاه کالفرنیا، اروین، سخنران دیگری بود که در خصوص اهمیت تاریخی سلسه غوریان سخنرانی کرد. سخنان او که بیشتر بر تاریخ و آثار معماری این دوره متمرکز بود توانست نشان دهد مطالعه در خصوص غوریان می‌‌تواند پلی میان تاریخ و فرهنگ ایرانی و هندی باشد. غوریان که در سده‌های دهم و یازدهم میلادی به حکومت رسیدند دودمانی تاجیک ـ‌ ایرانی بودند که بر مناطقی در خراسان، افغانستان و هند و پاکستان امروزی حکومت کردند و نخستین پایتخت آن‌‌ها فیروزکوه در غور افغانستان بود. با این‌حال این سلسله کوچک که مدت کوتاهی در سده‌های میانی حکومت کرد تاکنون توجه لازم را در مطالعات ایرانی به خود کسب نکرده است و بیشتر به آن به چشم یک سلسه حاشیه‌ای نگاه شده است. اما تأکید خانم پاتل با نشان دادن آثار بسیار چشمگیر معماری و هنری غوریان براین بود که مطالعات بیشتر روی این دوره تاریخی می‌تواند تاثیر فرهنگ و هنر ایرانی بر هند و بالعکس را به‌خوبی تصویر کند. آثار بی‌همتایی مانند منار جام، بخش‌هایی از مسجد جامع هرات، آرامگاه‌ها و آثار شهر چشت در افغانستان و همچنین در گناباد، رباط شرف در خراسان و آرامگاه‌ها و مساجدی در پنجاب پاکستان از جمله آثاری بود که آلکا پاتل به تجزیه و تحلیل آن‌ها از نظر معماری و تزیینات وابسته به آن پرداخت.

دیوید مورگن، تاریخ‌نگار برجسته دوران مغولی، در سخنان خود به حضور مغولان در ایران در میانه سده دوازدهم میلادی اشاره کرد. ایران گرچه از زمان چنگیزخان و حمله او به خوارزمشاهیان  تحت تأثیر حضور مغولان قرار گرفته بود، اما هرگز به طور کامل تا زمان هلاکو در امپراتوری مغولی ادغام نشد. مورگن در سخنرانی خود به تأثیرات مغولان در فاصله دو حمله بزرگ به ایران پرداخت و خصوصیات حکمرانی آنان را در این زمان تشریح کرد. به گفته او گرچه در بسیاری شهرها خرابی فراوان به بار آمد، اما بخش بزرگی از ایران تخریب نشد و زندگی به شیوه قبل ادامه یافت. او همچنین به این نکته اشاره کرد که دوران ایلخانی سهم مهمی در پرورش مفهوم مدرن ایران داشته است.

بررسی دوران قراختاییان سخنرانی دیگری بود که توسط میخل بیران انجم شد. در سخنانی دیگر، هرمز ابراهیم‌نژاد از دانشگاه ساوث‌همپتون به اهمیت کتاب ذخیره خوارزمشاهی نوشته اسماعیل جرجانی به عنوان نسختین کتاب پزشکی که پس از اسلام به زبان فارسی نوشته شده است اشاره کرد. کریستین ون رویمبک از دانشگاه کمبریج نیز به آثار نظامی گنجه‌ای و نبوغ او به عنوان شاعر، عالم و کسی که از منابع کهن در آثار خود به درستی استفاده کرده است پرداخت و به خصوصیات مثنوی‌های او اشاره کرد.

دکتر همایون کاتوزیان، از دیگر سخنرانان این همایش، سخنان خود را به عشق و اخلاق در آثار سعدی اختصاص داد. او سعدی را قهرمان عشق انسانی نامید و با بررسی اشعار عاشقانه در غزلیات او، چهار دسته متفاوت را در این اشعار صورت‌بندی کرد. با این حال به گفته آقای کاتوزیان غزلیات سعدی و عاشقانه‌های انسانی او، نه در ایران و نه در غرب به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته‌اند. به گفته این استاد ایرانی دانشگاه آکسفورد، انسان‌گرایی در آثار سعدی ۲۵۰ سال پیش از ظهور چنین مفاهیمی در آثار نویسندگان اروپایی به اوج رسیده بود.

در آخرین بخش این همایش، پرفسور جیمز آلن به آثار فلزکاری بسیار نفیس در سده دوازدهم و ابتدای سده سیزدهم میلادی در هرات اشاره کرد. به گفته او، علیرغم بی‌ثباتی سیاسی کیفیت آثار فلزکاری که در این زمان در خراسان و به ویژه در هرات تولید می‌شد کم‌نظیر بوده است. در این دوران فلزکاران به جای استفاده از نقره به استفاده از فلزات پایه مانند مس روی آوردند. به نظر منبع اصلی برای تزئینات روی این آثار فلزی می‌بایست تصویرسازی‌ها و تذهیب‌های نسخه‌های خطی بوده باشد. از نوشته‌های روی این آثار فلزی می‌توان سفارش‌دهندگان را که به طور عمده از طبقه متوسط بوده‌اند و صنعتگران و هنرمندان آن‌ها را شناسایی کرد.

دهمین همایش از سلسله سخنرانی‌های مفهوم ایران با این امید کار خود را به پایان برد که سال آینده به بخش‌های دیگری از هنر و فرهنگ در زمان حضور مغولان و جانشینان آن‌‌ها به ویژه ایلخانیان بپردازد.