امروز سوم ژوئیه برابر با روز جهانی بدون پلاستیک است. پلاستیک نقش بسیار پررنگی در زندگی مدرن امروز بازی می‌کند. تقریباً در تمام بسته بندی‌ها، کالاهای مصرفی و بسیاری از اشیاء اطراف ما یا از پلاستیک تهیه شده یا دست‌کم پلاستیک در پروسه تولید آن نقش داشته است. ارزش این ماده در زندگی ما به حدی است که حتی سبک زندگی انسان را نیز تغییر داده است. ارزان شدن بسیاری از کالاهای مصرفی که باعث رشد کیفیت زندگی قشر وسیع‌تری از مردم شد، مدیون پلاستیک است. اما آلودگی پلاستیکی، چه در جهان و چه در ایران، به یک معضل اساسی بدل شده است.
اگرچه گسترش تولید و استفاده از پلاستیک به بهبود کیفیت زندگی ما کمک کرده ، اما عوارض این موضوع نیز گریبان ما را گرفته است. مسئله‌ای که این روزها به دغدغه اصلی بسیاری از حامیان محیط زیست و حتی مردم عادی شده است، آلودگی پلاستیکی است. امروزه تقریبا جایی نیست که پای بگذاریم و با زباله‌های پلاستیکی مواجه نشویم. دریا، جنگل، خیابان‌های درون شهری، جاده‌های بین شهری، رودخانه‌ها، اقیانوس‌ها و تقریبا هر جا که بشر پایش به آنجا رسیده، پسماند پلاستیکی از خود به یادگار گذاشته است. این موضوع باعث شده تا برخی از دولت‌ها و سازمان‌های مردم نهاد، به فکر راه حلی برای رفع این معضل بیفتند. آلودگی پلاستیکی خطرات زیادی برای سلامتی انسان، جانوران و کل محیط زیست به همراه دارد. گرفتگی جوی‌ها، ورود میکرو پلاستیک ها به چرخه غذایی جانوران و بالتبع آن انسان، ایجاد ترکیبات سمی در آب‌های زیرزمینی؛ از جمله مواردی است که در نتیجه مصرف بالای پلاستیک به وجود آمده است. بر اساس آمار منتشر شده سالیانه حدود ۵ تریلیون کیسه پلاستیکی در جهان مصرف می شود.
بیشتر بخوانید: ایران جزو ۱۰ کشور پر مصرف ظروف پلاستیکی یکبار مصرف
شرایط در ایران نیز وخیم است. اکثر ما می‌دانیم که ماده اصلی تولید پلاستیک نفت است و ایران به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای تولید کننده نفت، می‌تواند پلاستیک را، ارزان تولید کند. از این رو استفاده از پلاستیک در میان مردم به شدت رواج یافته است. از سوی دیگر به نظر می‌رسد اراده‌ای برای حل مشکلات زیست‌محیطی و خصوصا آلودگی‌های پلاستیکی، وجود ندارد. در ایران سالانه چیزی حدود ۲۴۸ هزار تن پلاستیک تولید می‌شود. به عبارت دیگر نزدیک به ۴ درصد از نفت تولیدی در کشور، صرف ساخت پلاستیک می‌شود. در حالی که ایران به لحاظ میزان جمعیت هفدهمین کشور جهان است، اما از نظر مصرف پلاستیک، در رده پنجم قرار می‌گیرد. این یعنی میزان سرانه مصرف پلاستیک در ایران بالاست.
بسیاری از کشورهای پیشرو در جهان، با تدوین قوانین و ارائه راه‌حل‌هایی سعی در کنترل و مهار مشکل پلاستیک داشته‌اند. با توجه به اینکه مدت زمان لازم برای تجزیه پلاستیک در طبیعت چیزی در حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ سال تخمین زده می‌شود، بهترین راهکار، استفاده از مواد جایگزین است. برای مثال در بسیاری از محصولات می‌توان به جای پلاستیک از کائوچو، چوب یا موادی با منشاء طبیعی استفاده کرد. این محصولات اکثرا چون از پایه گیاهی تولید می‌شود، بنابراین گزینه مناسبی برای جایگزینی پلاستیک هستند. اگرچه ممکن است قیمت کالای تولید شده به دلیل استفاده از ماده جایگزین افزایش یابد، اما دولت می‌توانند با تدوین سیاست‌های مالیاتی یا ارائه مشوق‌های اقتصادی، از قیمت تمام شده محصولات جایگزین شده، بکاهد.
همچنین می‌توان با وضع مالیات بیشتر بر روی تولید و مصرف پلاستیک، استفاده لجام گسیخته آن را مهار کرد. نهایتا مالیات جمع‌آوری‌شده از پلاستیک نیز مجددا می‌تواند بر روی پروژه‌های احیاء یا حفظ محیط زیست سرمایه‌گذاری شود. راهکار دیگری که در برخی کشورهای پیشرفته در حوزه محیط زیست استفاده می‌شود، اجبار مصرف کننده به جمع‌آوری و بازگشت بطری‌های پلاستیکی به منظور بازیافت است.
برای مثال در آلمان هر بطری نوشیدنی چه به صورت فلزی و چه به صورت پلاستیکی، توسط دستگاههایی که در فروشگاههای زنجیزه‌ای نصب شده جمع آوری می‌شود. در هنگام خرید نوشیدنی، شما ناچارید تا مبلغ بیشتری بابت بطری پرداخت کنید و در صورتی که آن را جمع‌آوری کنید و به محل جمع‌آوری بطری‌های قابل بازیافت برگردانید، مبلغ اضافی به شما بازگردانده می‌شود. این روش باعث می‌شود تا شهروندان مجبور شوند تا مسئولیت بیشتری برای کمک به جمع‌آوری بطری‌های پلاستیکی بپذیرند.
امروز سوم ژوئیه روز جهانی بدون پلاستیک است و هدف اصلی آن آگاهی‌رسانی برای خارج کردن کیسه‌های پلاستیکی از دور مصرف. به جای کیسه پلاستیکی می‌توان از کیسه پارچه‌ای استفاده کرد، اما در ایران هنوز مصرف پلاستیک از این نوع هم زیاد است. فعالان محیط زیست (عکس بالا) بارها در این مورد دست به اقدامات آگاهی‌بخش زده اند.
امروزه در ایران مشاهده می‌کنیم که در هر فروشگاهی، محصول فروخته شده را داخل پلاستیک قرار می دهند. در بسیاری موارد محصول آنقدر کوچک است که نیازی به پلاستیک نیست. هرچند همین حالا راهکارهایی از سوی مقام‌های مسئول در نظر گرفته: برای مثال، در گرگان استفاده از کیسه پلاستیکی در نانوایی‌ها ممنوع شد.
ببینید: پلاستیک آفت جدید مزارع کشاورزی در ایران
راهکار دیگری که به منظور جلوگیری از مصرف پلاستیک تجربه شده، استفاده از محصولات مقاوم است. این یعنی می توان قیمت پلاستیک را افزایش داد یا فروشگاهها را ملزم به فروش پلاستیک کرد. این کار مصرف کننده را ترغیب می‌کند تا به منظور کنترل هزینه، از کیف، سبد یا کیسه‌های مقاوم استفاده کند. این روشها تنها چند مورد از راهکارهای مرسوم در کشورهای پیشرفته از نظر قوانین محیط زیستی است. این موضوع باعث شده تا آمار مصرف کیسه های پلاستیکی در آلمان کاهش یابد بر این اساس در سال ۲۰۰۰ در کشور آلمان سالیانه بیش از ۷ میلیارد کیسه پلاستیکی مصرف می شد. اما پس از اجرای سیاست‌های بازیافتی، این میزان به ۲ میلیارد کیسه در سال ۲۰۱۸ کاهش یافت. به عبارت دیگر، سرانه مصرف پلاستیک در سال ۲۰۰۰ از هر نفر ۸۵ پلاستیک به ۲۴ عدد کاهش یافته است.
از سوی دیگر مدتهاست که بحث بازیافت زباله‌های تجدیدپذیر در جریان است. تلاش برای تفکیک زباله از مبداء، موضوعی است که مورد توجه علاقمندان محیط زیست قرار دارد. این موضوع نیازمند فرهنگ سازی است. در بسیاری از نقاط شهری زیرساخت این کار، یعنی سطل‌های جمع‌آوری زباله به صورت تفکیک شده وجود ندارد. همچنین مدیران و مسئولان حوزه شهرداری و محیط زیست می‌بایست با تولید محتوای فرهنگی، شهروند را برای تفکیک زباله‌ها توجیه کنند و آنها را آموزش دهند. برای مثال به گزارش دویچه‌‌وله، در کشور آلمان به طور کلی سالیانه چیزی در حدود ۳ میلیون تن پلاستیک بازیافت می شود که این میزان ۴۸,۸ درصد از کل پلاستیک مصرفی در این کشور را شامل می‌شود.
با توجه به اینکه بر خلاف ادعاها، در زمینه کنترل مصرف پلاستیک و بازیافت آن، کارهای زیادی در ایران صورت نگرفته، شاید ورود به بحث محصولات سازگار با محیط زیست، کمی زیاده‌خواهی باشد. اگرچه در بسیاری از کشورهای پیشرفته بودجه‌های کلانی به منظور تحقیق و توسعه در این زمینه سرمایه‌گذاری شده است، اما در ایران ما هنوز در مرحله تدوین قوانین و پله‌های نخست باقی مانده‌ایم.
به گزارش تهران تایمز، در ایران سالیانه نزدیک به ۵۰۰ هزار تن پلاستیک مصرف می شود. به گفته محمد درویش، کارشناس محیط زیست، این میزان مصرف ایران را پنجمین کشور مصرف‌کننده پلاستیک کرده است. این میزان از مصرف پلاستیک، باعث تولید ضایعات پلاستیکی بسیاری در جامعه شده است. از این رو و به دلیل نبود سیستم با برنامه برای جمع‌آوری و بازیافت پلاستیک، مشاغلی به عنوان جمع آوری پلاستیک شکل گرفته که خود آنان نیز عوارض اجتماعی بسیاری مانند به کار گرفتن کودکان کار و استثمار افراد به همراه داشته است. به گزارش گاردین، هر کیلو پلاستیک در ایران توسط خریداران ضایعات، تقریبا حدود ۱۰ سنت خریداری می‌شود. بنابراین این شغل به لحاظ اقتصادی نیز توجیه دارد. اما عدم توجه به چرخه سودآور آن توسط شهرداری‌ها، مشکل اصلی در راه پروسه بازیافت است.
با بروز اپیدمی ویروس جدید کرونا، مصرف پلاستیک بالاتر هم رفته است. در ایران، صحنه‌های دستکش‌های پلاستیکی رهاشده در خیابان و فضاهای سبز، به صحنه‌ای آشنا بدل شده. به خاطر کرونا، ممنوعیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در برخی کشورها برداشته شده است.
شرایط محیط زیست در ایران مساعد نیست. فعالان محیط زیست هر روز با مشکلات مضاعف مواجه هستند. دولت نیز به جای حمایت از آنها، ترجیح می‌دهد چرخ‌های توسعه را با سرعت بیشتری به گردش درآورد. چرخ‌هایی که نه تنها گردش نمی‌کنند، بلکه چرخه حیات محیط‌زیست را نیز نابود کرده‌اند. در بسیاری موارد، مردم مقصر نخست نیستند. بدون آموزش، چطور می‌توان مردم را بابت مصرف بالای پلاستیک بازخواست کرد. وقتی هنوز قوانین از محصولات تجدیدپذیر حمایت نمی‌کند، وقتی پتروشیمی‌ها و کارخانه‌های تولید محصولات یکبار مصرف بابت تولید چنین محصولاتی مشوق دریافت می‌کنند اما فعالان محیط‌زیست باید با عمر خود در زندان بهای آن را بپردازند، به نظر می‌رسد این ماجرا از بنیان دچار انحطاط است. در هر صورت تنها می‌توان امیدوار بود که با تغییر در قوانین، مسیر بهبود و امکان احیاء محیط زیست ایران، پیش از آنکه به مرحله غیر قابل جبران وارد شویم، فراهم شود.