مازیار مهدوی‌فر – همه چیز از یک ذره کوچک در داخل کلیه شروع می‌شود. وقتی ادرار از کلیه خارج می‌شود ممکن است آن را با خود خارج و از بدن دفع کند، اما اگر این ذره یا رسوب کوچک در داخل کلیه و دستگاه ادراری باقی بماند در گذر زمان با پیوستن به ذرات مشابه خود کم‌کم بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود و تشکیل یک سنگ کلیوی می‌دهد.

خیلی وقت‌ها این سنگریزه‌های کوچک هم از طریق ادرار دفع می‌شوند. بدون اینکه ما متوجه وجودشان شویم، اما سنگ‌های بزرگ‌تر می‌توانند داخل مجاری ادراری گیر و آن‌ها را مسدود کنند و آن وقت است که به قول معروف فریاد شخص به آسمان بلند می‌شود.

علت اصلی تشکیل سنگ‌های کلیوی که ممکن است در هر بخشی از دستگاه ادراری از کلیه گرفته تا مثانه و پیشابراه به وجود بیایند به هم خوردن تعادل میان آب، نمک، مواد معدنی و سایر مواد موجود در ادرار است.

چگونگی به هم خوردن این تعادل جنس و نوع سنگ ایجاد شده را تعیین می‌کند. اغلب سنگ‌های کلیوی از جنس ترکیبات کلسیم هستند و این بدان معناست که سطح کلسیم موجود در ادرار دچار تغییر شده است. وقتی انسان به اندازه کافی آب و مایعات مصرف نکند نمک‌ها و سایر مواد معدنی موجود در ادرار به هم می‌چسبند و سنگ تشکیل می‌شود. این در حقیقت مهم‌ترین دلیل ایجاد سنگ‌های ادراری است.

رژیم غذایی حاوی پروتئین بالا، سدیم و غذاهای حاوی اگزالات بالا هم خطر ابتلا به سنگ‌های کلیوی را افزایش می‌دهند. در کنار این عوامل باید از بیماری‌های غده پاراتیروئید و بیماری‌های التهابی روده هم نام برد که می‌توانند خطر تشکیل سنگ را افزایش دهند. چاقی و افزایش وزن هم از طریق بالا بردن کلسیم موجود در ادرار و افزایش مقاومت سلول‌ها نسبت به انسولین سبب افزایش خطر ایجاد سنگ‌های کلیوی می‌شوند. عامل بعدی سن و جنس است. در سنین ٣٠ تا ٥٠ سال، آقایان بسیار بیشتر از خانم‌ها به سنگ کلیه مبتلا می‌شوند، اما در سنین بالای ٥٠ سال این مسئله در مورد خانم‌ها بسیار بیشتر است. افرادی هم که سابقه خانوادگی ابتلا به یکی از انواع سنگ‌های کلیوی را دارند در خطر بیشتری برای ابتلا به سنگ کلیه قرار دارند. 

علائم و نشانه‌ها 

سنگ‌ها چه کوچک و چه بزرگ معمولاً به خودی خود علامتی ندارند، اما وقتی وارد مجاری ادراری می‌شوند و آن‌ها را مسدود می‌کنند سبب ایجاد درد شدید در ناحیه پشت و پایین کمر می‌شوند که معمولاً به کشاله ران و اندام‌های تناسلی تیر می‌کشد.

سنگ‌ها چه کوچک و چه بزرگ معمولاً به خودی خود علامتی ندارند، اما وقتی وارد مجاری ادراری می‌شوند و آن‌ها را مسدود می‌کنند سبب ایجاد درد شدید در ناحیه پشت و پایین کمر می‌شوند.

دوره‌های درد معمولاً بین ١٥ تا ٦٠ دقیقه طول می‌کشد و پس از آن با جابه‌جا شدن سنگ آرام می‌گیرد.

در هنگام انسداد کامل مجرای ادراری، شخص توانایی دفع ادرار را هم از دست می‌دهد. افرادی که چنین دردی را تجربه می‌کنند معمولاً از آن به عنوان “شدیدترین درد تمام عمرشان” یاد می‌کنند. حالت تهوع و استفراغ هم معمولاً رایج است. سنگ در هنگام حرکت در داخل مجاری باعث ایجاد خراش در دیواره آن‌ها و در نتیجه خونریزی می‌شود که این خون از طریق ادرار دفع می‌شود.

اگر مقدار خونریزی قابل توجه باشد سبب تغییر رنگ ادرار می‌شود که برای خود بیمار قابل تشخیص است، اما اگر میزان آسیب و خونریزی کم باشد ممکن است فقط نتیجه آزمایشگاهی نشان‌دهنده وجود خون در ادرار باشد.

پیشگیری 

مهم‌ترین و البته ساده‌ترین راه پیشگیری از ابتلا به سنگ‌های کلیوی، مصرف میزان مناسب آب و مایعات است. آب و مایعات از افزایش غلظت ادرار و تجمع مواد معدنی و سایر مواد سنگ‌ساز در کلیه و مجاری ادراری جلوگیری می‌کنند.

اگر رنگ ادرار روشن متمایل به زرد کمرنگ بود یعنی شما به اندازه کافی آب مصرف می‌کنید. البته این معیار جز در شرایط ویژه‌ای هست که ادرارتان به علت ابتلا به بیماری، مصرف دارو و یا خوراکی خاصی به رنگ تیره درآمده باشد. 

در مورد معیار برای مقدار مناسب آب مصرفی روزانه در مکاتب پزشکی مختلف تا حدی اختلاف نظر وجود دارد. بعضی شش لیوان، بعضی هشت و بعضی دیگر تا ١٠ لیوان آب روزانه را لازم می‌دانند، اما شاید بهترین معیار این باشد که خودتان نگاهی به ادرارتان بیندازید. اگر رنگ ادرار روشن متمایل به زرد کمرنگ بود یعنی شما به اندازه کافی آب مصرف می‌کنید. البته این معیار جز در شرایط ویژه‌ای هست که ادرارتان به علت ابتلا به بیماری، مصرف دارو و یا خوراکی خاصی به رنگ تیره درآمده باشد. 

برای افرادی که قبلاً دچار سنگ‌های از جنس اگزالات شده‌اند محدود کردن غذاهای حاوی این ماده می‌تواند موثر باشد. شکلات، آجیل، چای، اسفناج و چغندر از این دسته‌اند. مورد بعدی کم کردن مصرف نمک است که بسیار اهمیت دارد. بالا بودن مصرف نمک روزانه می‌تواند سبب افزایش غلظت کلسیم ادرار شود که خود ماده اصلی تشکیل سنگ‌های کلیوی است. مصرف کنترل‌شده پروتئین‌های حیوانی و افزایش مصرف میوه‌ها و سبزیجات قدم بعدی است. اگرچه کلسیم ماده اصلی تشکیل دهنده سنگ‌های ادراری است، اما این به معنی حذف یا کاهش خودسرانه مواد غذایی حاوی کلسیم از رژیم غذایی نیست. حتی برای کسانی که قبلاً دچار سنگ‌های کلسیمی شده‌اند مصرف میزان متعادلی از کلسیم به صورت روزانه نه تنها برای تأمین نیازهای اساسی بدن لازم است بلکه هیچ افزایشی هم در خطر بروز سنگ ایجاد نمی‌کند.

درمان 

اغلب سنگ‌های کلیوی وارد شده در مجاری انتهایی ادراری ظرف مدت ٤٨ ساعت خود به خود از طریق ادرار دفع می‌شوند. در چنین شرایطی تنها کاری که بیمار باید انجام دهد تحمل درد و تنها کاری هم که پزشک باید انجام دهد تجویز مسکن برای بیمار است.

کمی هم راجع به درمان سنگ‌های ادراری بگوییم. اغلب سنگ‌های کلیوی وارد شده در مجاری انتهایی ادراری ظرف مدت ٤٨ ساعت خود به خود از طریق ادرار دفع می‌شوند. در چنین شرایطی تنها کاری که بیمار باید انجام دهد تحمل درد و تنها کاری هم که پزشک باید انجام دهد تجویز مسکن برای بیمار است.

مهم‌ترین عامل تعیین کننده میزان شانس خروج خود به خودی سنگ از طریق ادرار قطر سنگ است. سنگ‌های کوچک‌تر از چهار میلیمتر شانس ٨٠ درصدی برای خروج بدون دردسر از طریق ادرار دارند در حالی‌که این شانس برای سنگ‌های پنج میلیمتر معمولاً به ٢٠ درصد می‌رسد. سنگ‌های بالای ١٠ میلیمتر یا به عبارتی بالای یک سانتیمتر معمولاً شانسی برای دفع از طریق ادرار ندارند و این بدان معناست که فرد مبتلا حتماً نیاز به درمان‌های مداخله‌ای دارد. در چنین افرادی قدم اول استفاده از روش سنگ‌شکن یا “لیتوتریپسی” برای خرد کردن سنگ‌ها و دفع سنگریزه‌ها از طریق جریان ادرار است. در صورت عدم پاسخگویی این روش، از روش‌های جراحی برای برداشتن سنگ‌های کلیوی استفاده می‌شود.