رادیو زمانه –  (همراه با اجرای سارا روشن) –  استاد حسن کسایی، نوازنده نی،امروز،  پنجشنبه ۲۵ خرداد، در هشتاد و چهار سالگی در اصفهان درگذشت. او در سوم مهر ماه ۱۳۰۷ در اصفهان در خانواده‌ای آزاده و مرفه‌ زاده شد. پدرش به موسیقی عشق می‌ورزید و هنرمندان به‌نام در آن روزگار به خانه‌اش آمد و شد داشتند.

حسن کسایی در نوجوانی از طریق پدرش با ابوالحسن صبا آشنا شد، اما به جای ویلون به سه‌تار دل بست.
 

کسایی پانزده سالش بود که به رادیو ایران راه پیدا کرد و به تک‌نوازی و هم‌نوازی با هنرمندان معاصر زمان خودش، بزرگانی همچون ابوالحسن صبا، حسین یاحقی، حبیب‌الله بدیعی، محمد میرنقیبی و همایون خرم پرداخت. آهنگ معروف «در کُنج دلم» بر روی شعر پژمان بختیاری و اجرای آن توسط علی زاهدی، داریوش رفیعی و منوچهر همایون‌پور یادگار این دوره از فعالیت هنری حسن کسایی‌ست.

او در نوجوانی و جوانی این بخت را داشت که در تهران کنسرت‌هایی را برگزار کند و با موسیقی‌دانان برجسته جهان نیز آشنا شود. یکی از کنسرت‌های به‌یادماندنی او کنسرتی بود که در تهران برگزار شد و حسن کسایی با یهودی منوهین، ویلون‌زن برجسته و نام‌آور اسرائیلی به هم‌نوایی پرداخت. جشن هنر شیراز هم در آن زمان برای هنرمندان بااستعداد ایرانی امکان خوبی بود که هنر خودشان را در یک صحنه جهانی عرضه کنند.

استاد حسن کسایی، در سال‌هایی دور

کسایی در جشن هنر شیراز در سال ۱۳۵۶ با نوازندگان برجسته شرق، با کسانی مانند رابی شانکار و بسم‌الله خان آشنا شد. این آشنایی‌ها و هم‌نوازی‌ها بی‌تردید در شکوفایی استعداد او در موسیقی بی‌تأثیر نبوده است.

در سال ۱۳۳۵ حسن کسایی به دعوت داوود پیرنیا به برنامه‌ «گل‌ها» راه یافت و تا سال ۱۳۵۷ هم که انقلاب ایران به وقوع پیوست و موسیقی ملی ایران به واسطه سخت‌گیری متشرعان در محاق افتاد، با این برنامه همکاری کرد.

حسن کسایی در کشورهای غربی هم کنسرت‌هایی را برگزار کرد: در آمریکا، کانادا، آلمان، بریتانیا، فرانسه و هلند صدای نی او طنین انداخته بود. اما هیچکدام از این هم‌نشینی‌ها و هم‌نوایی‌ها به اندازه معاشرت با مهدی نوایی در زندگی هنری او تأثیرگذار نبوده است. در سال ۱۳۱۹ بود که حسن کسایی با نی آشنا شد و دو سال بعد در نزد مهدی نوایی نواختن نی را فراگرفت.

محمود خوشنام، کارشناس موسیقی ملی ایران در برنامه‌ای که به حسن کسایی و ساز نی اختصاص داده بود، می‌گوید: در تاریخ ایران از نی بیش از هر ساز دیگری یاد شده است. سادگی و رنگ دگرگون‌ساز صدای نی در فرهنگ ما به تمثیلی برای سوز درون و اندیشه‌های عارفانه تبدیل شده است. مثنوی مولوی نمونه برجسته این بهره‌گیری‌ست.
 

با این‌همه در تاریخ موسیقی ایران ردِ پای نی‌نوازان را تنها از صد و اندی سال پیش به این‌سو می‌توان پی گرفت، و در این میان از تنی چند از آنان جز نامی باقی نمانده است. روح الله خالقی از چند نی‌زنی یاد کرده که در دوره ناصری می‌زیستند. از جمله از نایب اسداله نی‌زن که همه آوازه‌ها از او بوده است. او خود گفته است که توانسته نی را از آغل گوسپندان به دربار پادشاهان ببرد.

حسن کسایی در چنین شرایطی با فراگیری آموزه‌های حسن نوایی موفق شد به ساز نی در ایران تشخص بخشد و آن را به یک ساز رسمی بدل کند.

استاد حسن کسایی، در سال‌هایی نزدیک‌تر

محمود خوشنام در برنامه رادیویی دیگری در زمانه می‌گوید: کوشش‌های حسن کسایی برای اعتباربخشی به نی‌نوازی، آن را از رکود درآورد و دیگران نیز به این عرصه روی آوردند. نوای نی دارای حال و هوایی است که با بخش بزرگی از محتوای برنامه‌ی «گل‌ها» سازگاری دارد. نرم و لطیف و عارفانه است و از همین روی عارفان و شاعران از آن بی‌شمار یاد کرده‌اند.
 

و در ادامه می‌افزاید: شاید همین نیاز جامعه‌ موسیقی است که سبب پرورش نوازندگان دیگری برای نی شده است. برجسته‌ترین اینان به‌زودی وارد برنامه‌ی «گل‌ها» شدند: حسن ناهید در سال ۱۳۴۱ به توصیه‌ی حسین قوامی و محمد موسوی در سال ۱۳۴۶ به سفارش احمد عبادی.
 

کسایی در  بیست‌سالگی، یعنی در سال ۱۳۲۷ نخستین اجرای تک‌نوازی نی خود را در دستگاه همایون در تئا‌تر اصفهان به صحنه برد و یک سال بعد قطعه معروف «سلام» را در دستگاه چهارگاه ساخت. این قطعه از شناخته‌شده‌ترین قطعات موسیقی ملی ایران به شمار می‌آید. حسین علیزاده بعدها قطعه «سلام» را با سازبندی و ارکستراسیونی حجیم بازسازی کرد.

کسایی پیش از انقلاب به اصفهان رفت و فعالیت خود را در این شهر پی گرفت. ضبط و ارائه یک دوره ردیف موسیقی ایرانی، با عنوان: «آشنایی با موسیقی اصیل ایرانی» با سه تار و آواز (رادیو اصفهان). (۱۳۵۲)، برگزاری مراسم تجلیل (از طرف وزارت فرهنگ و هنر) در سالن شیر و خورشید اصفهان و اجرای قطعاتی به همراه آواز تاج اصفهانی (۱۳۵۵) و فعالیت و تدریس در مرکز فرهنگی رادیو اصفهان و دانشگاه فارابی در این شهر که از سال ۱۳۵۰ شروع  شد و تا سال ۱۳۵۷ادامه یافت، از نقاط اوج فعالیت هنری کسایی در اصفهان به‌شمار می‌آید. در همین سال‌ها او به همراه حسین تهرانی، مرتضی نی‌داود (نوازنده تار و ردیف‌دان و سازنده تصنیف معروف مرغ سحر) نشان لیاقت هنری از وزارت فرهنگ و هنر وقت را دریافت کرد.

بعد از انقلاب حسن کسایی آخرین برنامه رسمی خود در رادیو ایران را با همکاری جلیل شهناز و محمد رضا شجریان و جهانگیر ملک اجرا کرد. در سال‌های نخست انقلاب آرشیو موسیقی رادیو اصفهان را از بین بردند، کسایی را از رادیو اخراج کردند و حقوق او را نیز قطع کردند.

کسایی حافظه‌ای قوی داشت و از توانایی تحلیل زوایای موسیقی ایران برخوردار بود. مجموعه «ردیف نی» که او در هشتاد سالگی پدید آورد، نخستین اثر آموزش نی‌نوازی در ایران به شمار می‌آید.

از کارهای اخیر کسایی می‌توان به آلبوم «دختر گلفروش» با تنظیم مهرداد یزدانی و آواز علی جهاندار و گفت‌وگوی نی و تار که حاصل همنوازی او با شهرام میرجلالی است، اشاره کرد.
 

لینک: یکی از اجراهای دیدنی و شنیدنی استاد حسن کسایی

در تلویزیون ملی ایران در سال‌های پیش از انقلاب

در همین زمینه:
نی‌نوازان برجسته، مهدی نوایی و حسن کسایی، رادیو زمانه، محمود خوشنام

ویدئو: قطعه «سلام»، شاهکار استاد حسن کسایی