آخرین پژوهش‌ها درباره وضعیت دریاچه ارومیه از افزایش تراز و عمق دریاچه، و بهبود زیست‌بوم آن و افزایش جانداران آن خبر می‌دهند، هرچند ۳۰ درصد مساحت دریاچه هنوز خشک است. همزمان پل میانگذر ارومیه هنوز معضلی جدی در احیای این دریاچه است. طرح انتقال آب رودخانه زاب نیز علی‌رغم هشدار کارشناسان نسبت به آسیب‌های زیست‌محیطی و اجتماعی آن کماکان پیش می‌رود.
دریاچه ارومیه رو به بهبود
راضیه لک، رئیس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی جمعه ۲۰ اردیبهشت به خبرگزاری دولتی دانشجویان ایران (ایسنا) گفت که علاوه بر افزایش تراز آب و گستره دریاچه، رسوب نمک بستر آن نیز کاهش یافته است.
به گفته لک، عمیق‌ترین بخش دریاچه پس از بارندگی‌های ابتدای سال جاری به ۲۳۰ سانتیمتر در بخش شمالی رسیده است.
گزارش‌ها از روند افزایش تراز و سطح دریاچه ارومیه از آذر گذشته آغاز شده بود اما پس از بارندگی‌های سیل‌آسای اخیر چندین گزارش از بهبود وضعیت دریاچه منتشر شده است.
پیمان آرامون دوشنبه ۱۶ اردیبهشت در حاشیه افتتاح نخستین نمایشگاه دستاوردهای طرح احیای دریاچه ارومیه در این شهرستان گفت:
«با توجه به بارش‌های اخیر در حال حاضر بالای چهار میلیارد متر مکعب آب در دریاچه ارومیه وجود دارد که نسبت به ابتدای سال زراعی که یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون متر مکعب بود بیش از دو برابر شده است.»
او در عین حال تأکید کرد که نه فقط بارندگی‌های اخیر، که اصلاح الگوی مصرف آب در استان آذربایجان غربی و صرفه‌جویی ۱۰ میلیون متر مکعب آب در سال گذشته در این استان در احیای دریاچه نقش داشته است.
فرهاد سرخوش، رئیس دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز در افتتاحیه همان نمایشگاه از افزایش ۹۸ سانتی‌متری از دریاچه ارومیه نسبت به سال گذشته خبر داد و گفت که تراز کنونی دریاچه به یک‌هزار و ۲۷۴ سانتیمتر رسیده است.
به گفته سرخوش، وسعت دریاچه نیز با ۷۹۰ کیلومتر مربع افزایش نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، به سه هزار و ۱۲۳ کیلومتر مربع رسیده است.
به گفته او حجم آب دریاچه نیز از دو میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب در زمان مشابه در سال گذشته به چهار میلیارد و ۷۲۰ میلیون متر مکعب افزایش یافته است.
افزایش آرتمیا، پرواز فلامنگوها
رئیس پژوهشکده علوم زمین جمعه از انحلال نیم‌متر از نمک رسوب‌گذاری‌شده در بستر این دریاچه به دلیل ورود آب شیرین حاصل از بارش‌های اخیر خبر داد و گفت:
«ورود حجم بالای آب شیرین به دریاچه که به‌طور عمده از بخش جنوبی وارد دریاچه می‌شود، منجر به کاهش شوری آب دریاچه و ایجاد شرایط اکولوژیکی مناسب برای رشد و شکوفایی مجدد آرتمیا شده است.»
«آرتمیا» نام علمی یک جاندار سخت‌پوست است که در آب‌های شور زندگی می‌کند. آرتمیا ارومیانا نام گونه موجود در دریاچه ارومیه است.
آرتمیا به عنوان غذای ماهی در صنعت پرورش ماهی کاربرد فراوانی دارد و ارومیه یکی از غنی‌ترین منابع آن در جهان است. در واقع نخستین گزارش علمی درباره آرتمیا را ابواسحاق ابراهیم اصطرخی، جفرافیدان ایرانی نوشته و از آرتمیا در ارومیه با نام «سگ آبی» یاد کرده است.
خبرگزاری دولتی «مهر» نیز ۱۷ اردیبهشت تصاویری هوایی از دریاچه ارومیه منتشر کرد که پرواز دسته‌ای از فلامنگوهای مهاجر را بر فراز آن نشان می‌داد. این ویدئو را در ادامه ببینید:
اصرار بر یک طرح انتقال آب دیگر
با این همه، به گفته سرخوش، ۳۰ درصد وسعت دریاچه ارومیه خشک شده است و حجم آب موجود نسبت به وسعت دریاچه در شرایط اکولوژیکی سالم آن کم است.
وسعت دریاچه ارومیه در تراز اکولوژیک باید چهار هزار و ۳۳۳ کیلومتر مربع باشد.
رساندن وسعت دریاچه به شرایط پیش از آغاز بحران نیازمند اجرای طرح‌های دیگر احیای دریاچه ارومیه است. به گفته سرخوش، مهم‌ترین پروژه نیز در این خصوص مربوط به افتتاح انتقال آب از طریق تونل کانی سیب است که طبق وعده‌ها باید انتهای سال جاری افتتاح شود.
این طرح انتقال آب به دست قرارگاه خاتم الانبیاء سپاه پاسداران در حال اجرا است و هزینه آن ۲۰ هزار میلیارد ریال برآورد می‌شود.
هر چند دولت و سپاه این طرح را «موثرترین طرح ممکن» برای احیای دریاچه ارومیه تصویر می‌کنند، کارشناسان زیادی نسبت به اجرای آن هشدار داده‌اند.
سد کانی سیب بر رودخانه زاب در حوالی پیرانشهر بنا شده و قرار است آب این رودخانه را به سمت دریاچه ارومیه منحرف کند. رودخانه زاب اما به اقلیم کردستان عراق می‌ریزد و از سال گذشته، سدسازی ایران به خشکسالی در آنجا انجامیده است.
به علاوه، روستاهای کاسه‌کران و سوغانلو پیرانشهر با آب‌گیری سد زیر آب خواهند رفت. اعضای شورای اسلامی این روستاها ۲۰ فروردین به روزنامه «همشهری» گفته‌اند که روستاییان از این اتفاق «ناراضی» هستند اما وادار به ترک خانه‌هایشان شده‌اند زیرا «چاره‌ای جز جابه‌جایی روستاها وجود نداشت».
ناصر کرباسی، استاد دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران مهر ۱۳۹۴ و همزمان با آغاز این طرح جابجایی آب به ایسنا گفته بود:
«اينكه می‌‌خواهند رودخانه‌ای را كه به‌صورت طبيعی جريان دارد، خشک كرده و آب آنجا را به سمت درياچه آورند، كار اشتباهی است چون با اين اقدام بعد از مدتی در يك نقطه ديگر كانون توليد ريزگرد ايجاد می‌شود و آن موقع لابد تصميم به انتقال آب از يک حوضه ديگر به رودخانه زاب را خواهند گرفت، بنابراين انتقال آب به‌منظور جبران ندانم‌كاری‌ها كار خطايی است و از لحاظ اكولوژيكی نيز آسيب‌زاست.»
حسين آخانی، استاد گياهشناسی دانشگاه تهران نيز همان زمان در گفت‌و‌گو با ایسنا، نسبت به سویه‌های اجتماعی زیان‌بار این طرح هشدار داده بود: «اين طرح از نظر اجتماعی و اكولوژی پذيرفتنی نيست و باعث تنش‌های قومي و نارضايتی اجتماعی می‌شود».
با این حال، به گزارش رسانه‌های نزدیک به سپاه پاسداران، این طرح دست‌کم ۷۳ درصد پیشرفت کرده است.
پلی که احمدی‌نژاد افتتاح کرد
اما یک معضل اصلی در احیای دریاچه ارومیه پل میانگذر «شهید کلانتری» است که ارومیه و تبریز را به یکدیگر وصل می‌کند.
محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری پیشین ایران پل میانگذر دریاچه ارومیه را آبان ۱۳۸۷ افتتاح کرد. این پروژه در ۱۳۲۶ شمسی برای نخستین بار پیشنهاد شده بود اما در دهه ۷۰ شمسی از نو به دست گرفته شد.
همان زمان کارشناسان و فعالان محیط زیست از آن به اسم «فاجعه‌ای زیست‌محیطی» یاد کردند و آن را نقض آشکار قوانین ملی و بین المللی حفاظت از محیط زیست خواندند. مهندسی ساخت‌و‌ساز پل نیز به دلیل قرارداشتن آن روی شالوده سست و احتمال تخریب پل هدف انتقاد قرار گرفت.
اما وزیر راه و ترابری وقت آن را «شاهکار مهندسی» خواند و در بخش خبری ۲۲:۳۰ شبکه دو تلویزیون حکومتی گفت: «حتی اروپا هم چنین تکنولوژی‌ای ندارد».
همان زمان کارشناسان محیط زیست گفتند که پل باعث تقسیم دریاچه ارومیه به دو نیمه شمالی و جنوبی شده و تغییراتی جدی بر حرکت جریان آب در آن ایجاد کرده است.
میزان شوری آب به دلیل عدم انتقال آب از بخش جنوبی به شمالی، در نیمه شمالی به شدت افزایش یافت و تنها جاندار آبزی یعنی آرتمیا در آن قسمت از بین رفت.
رسانه‌های نزدیک به سپاه پاسداران در یک سال اخیر بارها نسبت به عدم بهره‌برداری از این پل انتقاد کرده‌اند. خبرگزاری «تسنیم» جمعه ۲۰ اردیبهشت نوشت که «پل میانگذر دریاچه ارومیه در ۲۷ آبان ۱۳۸۷ افتتاح شده و تا به امروز از روشنایی حتی یک لامپ ساده هم برخوردار نیست و روزهای زیادی است که فرصت‌های گردشگری و کسب درآمد از این پل هدر می‌رود.»
راضیه لک جمعه اما بار دیگر به باقی‌ماندن معضل این پل اشاره کرد و گفت:
«میانگذر “شهید کلانتری” به صورت سدی در وسط دریاچه، منجر به تقسیم دریاچه به دو بخش شمالی و جنوبی شده، به گونه‌ای که تغییرات چگالی برای شورابه سطحی و عمیق دریاچه در بخش شمالی و جنوبی دریاچه شدید و بارز است.»
پرویز آراسته مدیرکل محیط زیست استان آذربایجان غربی در بهمن گذشته وعده داده بود که این پل اصلاح خواهد شد تا مسیر انتقال آب بین دو بخش دریاچه باز شود. این اتفاق اما هنوز نیفتاده است.
در همین زمینه:
- روند افزایش مساحت و تراز دریاچه ارومیه ادامه یافته است
- «فرصت طلایی» دریاچه ارومیه برای رهایی از خطر خشک شدن