سعید بیانی ـ امروزه با گذشت بیش از ۲۰ سال از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، در حالی که داغ گلوله‌های خمپاره و توپخانه رژیم بعث عراق از سیمای شهر و خاطره‌ها اهواز هنوز پاک نشده است، مردم این منطقه با پدیده بسیار خطرناک‌تری از جنگ دست و پنجه نرم می‌کنند.
گرد و غبار معلق درهوا، آلودگی‌ای که میانگین سالانه ذرات معلق در این شهرها را به بالای ۳۰۰ میکروگرم بر متر مکعب رسانده است، خطرناک‌ترین سطح در زمینه آلودگی هواست. آلودگى هوا به معناى مخلوط شدن هوا با گازها، قطرات و ذراتى است که کیفیت هوا را کاهش مى‌دهند. استان خوزستان که اهواز مرکز آن است، مرکزیت اصلی تولید نفت و صنایع دیگری همانند فولاد را در ایران برعهده دارد که برمیزان آلودگی هوا در این شهر روزبه روز افزوده و آن را شدیدتر کرده است. مهم‌ترین علت آلودگی هوای اهواز، گرد و غبار و حمل و نقل درون‌شهری ، گسترش افسارگسیخته بافت شهر و رسیدن آن بهکارخانه‌هایی مانند ایران کربن و فولاد خوزستان است. ازچندسال گذشته عوامل طبیعی همانندتوفان‌های غبار از عربستان سعودی و عراق و خشکسالی بحران آلودگی را تشدید کرده است.
سازمان بهداشت جهانی (WHO)، یکی از آژانس‌های تخصصیسازمان ملل متحد که نقش مرجعیت سازمان‌دهنده را بر بهداشت جامعه جهانی ایفا می‌کند، در تازه‌ترین گزارش خود به بررسی وضعیت شهرهای جهان از نظر آلودگی هوا پرداخته است.
دراین گزارش کلان‌شهرهای ایران جزو آلوده‌ترین شهرهای جهان و شهر اهواز ازنظر وجود ذرات معلق در هوا که کوچک‌تر از ۱۰ میکرومتر هستند، آلوده‌ترین شهر جهان شناخته شده است.
توصیه این سازمان این است که میزان این ذرات از ۲۰ میکروگرم در هر متر مکعب تجاوز نکند. گزارش یادشده بر مبنای اطلاعات آماری دولت‌ها بر اساس وضعیت وجود گرد وغبار و ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرو متر در آسمان شهرهای بیش از هزار و ۱۰۰ شهرجهان تهیه شده است. شهر اهواز با میانگین ۳۷۲ میکرو گرم ذرات معلق کمتراز ۱۰ میکرومتر در هر متر مکعب از هوا در صدر فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان قرارگرفته است.
در این گزارش با اشاره به اینکه آلودگی هوا مسئول مرگ و میر سالانه یک میلیون و ۳۴۰ هزار نفر انسان در کره زمین است تاکید شده که سرمایه‌گذاری دولت‌ها در کاهش آلودگی هوا، سرمایه‌گذاری زودبازده است که تاثیرات آن به صورت کاهش مرگ و میر‌ها و بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا و در نتیجه کاهش هزینه‌های درمان و دیگر هزینه‌ها، به سرعت در جوامع درگیر با این پدیده قابل مشاهده خواهد بود.
در گزارش سازمان بهداشت جهانی دلیل اصلی آلودگی هوا در اهواز یک میلیون و سیصد هزار نفری، استانداردهای پایین خودروها و کیفیت نامرغوب سوخت‌های مورد مصرف در آنها و آلودگی ناشی از کارخانجات صنعتی و نیز آلودگی ناشی از نیروگاه‌های تولید برق عنوان شده است.
شهروندان اهوازی و مرگ تدریجی
علی فرهادی، ۳۲ ساله، کارگر است و درباره شهروندان اهوازی می‌گوید: “دیگر این شهر جای زندگی نیست، ۳۰ سال است از خداوند عمر گرفته‌ایم و در این شهر زندگی کرده‌ایم، با تمامی بدبختی‌ها‌ی این شهر دست و پنجه نرم کرده‌ایم، از جنگ و حملات بعثی‌ها تا بی‌کاری و فقر. حال هم تا شکلی به زندگی خودمان داده‌ایم، آلودگی هوا جان فرزندان و پدر و مادرم را به خطر انداخته است.”
علی در ادامه می‌گوید: “پدرم با ۸۰ سال سن دیگر جرئت بیرون رفتن از خانه را ندارد. در خانه حبس شده. خود من وقتی از سر کار باز می‌گردم گلویم به شدت می‌سوزد. احساس سنگینی در سینه‌ام می‌کنم و مدام سرفه می‌کنم.”
سیدشریف حسینی، نماینده مردم اهواز در مجلس، در ارتباط با آلودگی شهر اهواز در گفت‌وگویی با خبرآنلاین گفته است: “اهواز توسط سازمان بهداشت جهانی در رتبه اول آلودگی هوا قرار دارد و این یک واقعیت است که اعلام شده است.”
وی با طعنه یادآور شده است: “ما می‌توانستیم قبل از اینکه سازمان بهداشت جهانی وارد شود و کشور ما را زیر سئوال ببرد و ما را در رتبه اول به لحاظ آلودگی قرار دهد، این مشکلات را حل کنیم.“
نماینده اهواز با اشاره به سفر دوم استانی هیئت دولت به استان خوزستان و وعده و وعید‌های محمود احمدی‌نژاد در مورد مصوبه‌ای مبنی بر اختصاص ۲۰۰ هزار هکتار از زمین‌های استان خوزستان برای کاهش پدیده ریزگردها گفته است: “متاسفانه بعد از گذشت دوسال و نیم از این مصوبه هنوز هیچ اتفاق عملی‌ای صورت نگرفته است. متاسفانه شهر اهواز از ۳۶۵ روز سال، ۱۲۰ روز هوای آلوده بحرانی دارد وگرد و غبار و مشکلات در این شهر فرصتی را نه برای تفریح مردم در هوای آزاد می‌گذارد و هم تهدیدی است برای بچه‌های مدرسه‌ای. مشکل اینجاست که اگربخواهیم از قانون تهران استفاده کنیم و بچه‌ها را در این ۱۲۰ روز تعطیلکنیم، فرصتی برای تحصیل نمی‌ماند. همه ما هم می‌دانیم که تعطیلی تنهاراه حل نیست.”
وی افزوده است: “همچنین قرار بود با کشورهای همسایه نشست‌هایی برای حل این مشکل برگزار شود. اگرچه نشست‌های اولیه در این زمینه برگزار شد ولی اقدام عملی اتفاق نیفتاد.“
آقای حسینی خاطرنشان کرده است که “قرار بود برای رفع این مشکل از استان‌های جنوبی کشور اعتبار پیش‌بینی شود ولی این کار نیز صورت نگرفت”.
وی با بیان اینکه نباید برگزاری این جلسات بدون نتیجه و صرف برقراری یک نشست باشد، اظهارداشته است: “متاسفانه اهواز امروز به جای آن‌که رتبه‌های اول علمی را داشته باشد، در رتبه اول آلودگی جهان قرار گرفته است.“
وقوع پدیده گرد و غبار در خوزستان از سال ۸۰ در شهرستان‌های آبادان، خرمشهرو شادگان آغاز شد. در این سال گرد و غبار شش نوبت با حداکثر غلظت دوهزار و۱۰میکروگرم بر مترمکعب معادل ۱۳ برابر حد مجاز اتفاق افتاد و حداکثر زمان وقوع آن ۴۸ ساعت بود. ۱۵۰ میکروگرم بر متر مکعبحد مجاز آلودگی است. این پدیده بعد از چهارسال تمام شهرهای خوزستان، پس از هفت سال پنج استان و درحال حاضر ۱۷ استان کشور را درگیر کرده و به یک معضل ملی تبدیل شده است.
در سال ۸۷ در خوزستان، گرد و غبار ۵۵ نوبت با حداکثر غلظت ۶۳ برابر حد مجازآلودگی و پایداری ۸۴ ساعت اتفاق افتاد. این پدیده در سال ۸۸، ۶۶ نوبت باحداکثر غلظت ۴۶ برابر حد مجاز آلودگی و پایداری ۱۴۴ ساعت، در سال گذشته نیز ۴۲ نوبت، با غلظت ۳۸ برابر حد مجاز آلودگی و پایداری ۷۶ ساعت و امسال نیز تاکنون ۳۱ روز در خوزستان رخ داد.
عوارض آلودگی هوا
اخیراً مطالعه تازه‌ای در انگلستان انجام شده است که نشان می‌دهد تنفس در دود ترافیک و آلودگی هوا می‌تواند باعث حمله قلبی شود.این مطالعه که در مجله پزشکی بریتانیا منتشرشد، این موضوع را روشن می‌سازد که آلودگی احتمال حمله قلبی را تسریع می‌کند نه اینکه مستقیماً عامل آن باشد.
دکتر کریشنان باسکاران از دانشکده بهداشت دانشگاه لندن و در ارتباط با این مطالعات گفته است: “مادریافتیم که در شش ساعت اول پس از به اوج رسیدن آلودگی خطر حمله قلبی براییک مدت کوتاه افزایش پیدا می‌کند، اما جالب اینکه وقتی بعد از گذشت این شش ساعت، شمار حملات قلبی از حدانتظار کمتر است”، به گفته او نتایج مطالعه نشان می‌دهد که آلودگی برای چند ساعت حمله قلبی را جلو می‌اندازد.
به علاوه، رژیم غذایی ناسالم وکشیدن سیگار عوامل خیلی بزرگ‌تری در حمله قلبی هستند، اما آلودگی ناشی ازدود اگزوز مثل خامه روی کیک است که می‌تواند کار را یکسره کند. برخی مواد آلاینده ناشی از سوخت خودرو مانند بنزن و فرمالدیید سمیاند و اثر سرطانزاییشان شناخته شده است. این ترکیبات حتی در مقادیر کم تماس خطرناک هستند و ممکن است موجب تغییرات ژنتیکی، نقایص مادرزادی و سایر بیماری‌هایخطرناک شوند. این ترکیبات میتوانند به‌طور مستقیم استنشاق و به وسیله ذرات کوچک گرد و غبار وارد ریهها شوند. ذرات آلاینده و ترکیبات زیان‌آور هوای آلوده از طریق دستگاه تنفسی یا پوست جذب بدن می‌شود و از طریق جریان خون به مغز می‌رسد و موجب اختلالات و التهاباتی همانند آلزایمر در افراد مسن‌تر در اثر تماس مداوم با هوای آلوده و همچنین باعث پایین آمدن توانایی ذهنی در کودکان می‌شود.
از دیگر آسیب‌های هوای آلوده می‌توان به بیماری‌های ریوی، سرطان ریه و مرگ زودرس اشاره کرد. پژوهشگران هلندی با بررسی ۶۳۲ کودک ۷ تا ۱۱ ساله دریافتندناراحتیهای تنفسی در کودکان با افزایش آلودگی هوا تشدید می‌شود. تماس مداوم باذرات معلق شامل ذرات ریز میکروسکوپی و قطرات بسیار کوچک مایعات که به دلیل اندازه کوچکشان در بینی و قسمت فوقانی دستگاه تنفس ته‌نشین نمیشوند و درسیستم دفاعی طبیعی بدن به دام نمیافتند، می‌تواند سبب خس‌خس و تنگی نفس وعلایم مشابه در افراد مبتلا به آسم یا افرادی شود که سیستم تنفسی حساسی دارند.
ذرات آلاینده در هوای آلوده که جذب خون می‌شود موجب غلیظ شدن خون و بالا رفتن احتمال تشکیل لخته، آسیب به سرخرگها، تصلب شرائین و ایجاد رسوب چربی در دیواره رگهامیشود و احتمال مرگ در اثر سکته قلبی را در افرادمبتلا به تصلب شرایین بالا می‌برد.
دردهای شکمی از دیگر عوارض آلودگی هوا می‌تواند باشد. به گفته محققان کانادایی دردهای شکمی، از شایع‌ترین علل مراجعه به بخش اورژانس در بیمارستان‌ها است که می‌تواند با آلودگی هوا در ارتباط باشد. محققان با بررسی بیش از ۱۲۰ هزاربیمار مبتلا به دردهای شکمی و بررسی اطلاعات مرکز ملی کنترل آلودگی هوا درکانادا برای تعیین سطح تماس با ازن، دیاکسید نیتروژن، دیاکسید گوگرد، مونوکسید کربن و ذرات معلق مشاهده کردند شمار مراجعه بیماران به دلیلبروز این قبیل دردها به بیمارستان در روزهایی که آلودگی هوا بیشتر است، افزایش می‌یابد.
دهان، حلق و بینی مسیر اصلی عبور هوای آلوده است. بینی نقش مهمی در تصفیه آلودگیها دارد. مواد آلایندهای که در بینی تجمع پیدا می‌کند می‌تواند به بافت بینی، سینوسها و مخاط تنفسی آسیب برساند. آسیب سلولها در اثر تماسبا مواد شیمیایی آلاینده سیستم ایمنی بدن را در حالت دفاعی قرار می‌دهد. این موضوع می‌تواند بدن را در برابر بیماری‌های ویروسی و عفونی آسیبپذیر کند.
آزمایشات و مطالعات مختلف نشان داده است، افزایش آلاینده‌ها در هوا زمینه تغییرات در کروموزم‌ها را فراهم می‌کند که خود موجب کاهش شدید تحریک اسپرم، کاهش شدید درصد اسپرم طبیعی از نظر شکل و ساختمان می‌شود. این عامل خود دلیلی برای ناباروری در مردان است. از دیگر عوارض آلودگی هوا، می‌توان به عدم رشد طبیعی جنین در زمان بارداری وهمچنین بالا رفتن آمار سقط جنین به‌طور ناخواسته اشاره کرد.
عدم تحقق وعده‌های دولت
متخصصان زیست محیطی طی تحقیقات خود اعلام کرده‌اند در صورت تخصیص بودجه از جانب دولت برای افزایش ۵۰۰ هکتاری پوشش گیاهی در شهر اهواز و انجام پروژه کمربند سبز، بین چهار تا شش درجه ازگرمای هوا در اهواز کاسته خواهد شد، و آلودگی هوا نیز تا حد چشمگیری پایین خواهد آمد. دوسال و نیم گذشته است و هنوز بودجه‌ای برای حل این مشکل حاد ملی در نظر نگرفته‌اند.
بحران دیگری نیز وجود دارد که باعث اعتراض سازمان محیط زیست و حساسیت در میان مردم شده است: در فاصله جاده اهواز تا آبادان مقدار بسیار زیادی مزارع نیشکر وجود دارد که بعضی از آنها را بعداز برداشت آتش می‌زنند. همین مسئله موجب بروز آلودگی بسیار زیاد در محیط شده است.سوخت کم کیفیت و صنایع سنگین داخلی در این آلودگی نقش به‌سزایی ایفا می‌کند.
تا زمانی که دولت فکری برای حل این مشکل نکند که تبدیل به یک مرگ تدریجی برای اهوازی‌ها شده است، وضعیت هر روز حادتر و نگران‌کننده‌تر می‌شود. نکته جالب توجه در گزارش سازمان بهداشت بین‌المللی آن است که دو شهر کوچک از کانادا و آمریکا به ترتیب با دارا بودن سه وشش میکروگرم ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرومتر در یک متر مکعب از هوا جزو پاک‌ترین شهرهای جهان شناخته شده‌اند. همچنین در این گزارش واشنگتنبا دارا بودن ۱۸ میکروگرم، توکیو با ۲۳ و پاریس با ۳۸ میکروگرم ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرو متر در هر متر مکعب از هوا جزو شهرهای پاکیزه جهان طبقه‌بندی شده‌اند.