نشست نفس‌گیر و طولانی ژنو شش سرانجام با موفقیت به پایان رسید و بن بست ۸ ساله مذاکرات شکسته شد. زمان اجرای این توافقنامه معلوم نیست اما بر اساس ادعای ظریف بخشی از توافقات از دو یا سه هفته دیگر شروع می شود.

توافق ژنو

سرانجام توافق تاریخی که تغییر دهنده جهت و بازی در مناقشه هسته‌ای است، روی داد. البته این توافق منحصر به‌فرد نیست و شبیه توافقی است که ده سال پیش با تروئیکای اروپایی منعقد شد. مسیر مذاکرات قبلی در ژنو ۴ و ۵ نشان می داد که اراده طرفین در دستیابی به توافق اولیه جدی است و رسیدن به آن فقط تابعی از زمان است.

موافقتنامه مقدماتی ژنو موفقیتی برای دولت یازدهم و به‌خصوص وزیر خارجه آن جواد ظریف محسوب می‌شود اما سنگ بنای این توافق پیش از ریاست جمهوری روحانی گذاشته شد.

بعد از ده هفته از شروع به کار دولت روحانی، موافقتنامه مقدماتی شش ماهه امضا شد که موفقیتی برای دولت یازدهم و به‌خصوص وزیر خارجه آن جواد ظریف بشمار می آید. اما سنگ بنای این توافق پیش از دوره ریاست جمهوری روحانی پایه گذاشته شد.

 مذاکرات مخفی ایران و آمریکا

آسوشیتدپرس فاش ساخته که مقامات عالی‌رتبه ایران و آمریکا از یک سال پیش مذاکره در مورد تنش‌زدایی هسته‌ای را شروع کرده بودند. (منبع) این ادعا بعدا مورد تایید مقامات رسمی قرار گرفت. عمان میانجی مذاکرات بوده و گفتگو ها بین ویلیام برنز دیپلمات ارشد، وندی شرمن رئیس هیات مذاکره‌کننده هسته‌ای و جک سالیوان مشاور جو بایدن و مقامات ایرانی صورت گرفته است. محل ملاقات‌ها در عمان و جاهای نامعلوم دیگر بوده است. چهار مورد از ملاقات ها در دوره ریاست جمهوری روحانی انجام شده و از آن دوره به بعد مذاکرات شتاب گرفته است.

هنوز معلوم نیست از ایران چه کسی در ملاقات‌ها حضور داشته است.

شاید علی‌اکبر ولایتی یکی از افراد بوده باشد و چه بسا برخورد تند وی با سعید جلیلی در جریان مناظره‌های انتخاباتی، ریشه در تفاوت مشی تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای با مسائل رد و بدل شده در گفتگو های مخفیانه داشت.

آمریکا دیدار های مخفیانه با مقامات ایرانی را از متحدانش از جمله اسرائیل و کشور های اروپایی پنهان نگه داشته بود. این اطلاعات از برخورد فرانسوی‌ها در ژنو ۵ رمزگشایی می‌کند.

 آمریکا این دیدار های مخفیانه را از متحدانش از جمله اسرائیل و کشور های اروپایی پنهان نگه داشته بود. بدین ترتیب این اطلاعات از برخورد فرانسوی‌ها در ژنو  ۵ رمزگشایی می‌کند. همچنین مشخص می‌شود که پایه اصلی توافق ژنو ۶ در مذاکرات مستقیم بین ایران و آمریکا؛ و نه در مذاکرات ۵+۱ شکل گرفته است. حال می‌توان به دلیل اصلی سفر سلطان قابوس به ایران نیز پی برد.

تسهیل‌گری بریتانیا

دیوید کامرون بعد از سال‌ها قطع ارتباط بین مقامات عالی رتبه بریتانیا و ایران دست به کار شد و در تماس تلفنی با حسن روحانی اراده کشورش برای رسیدن به توافق را گوشزد ساخت. در اصل این اقدام با هدف تشویق و ایجاد امید در ایران برای ترمیم اتفاقاتی بود که در آخرین لحظات نشست ژنو ۵ رخ داد. بریتانیا بر عکس فرانسه، نقشی نزدیک به ایران را در مذاکرات بازی می‌کرد. ویلیام هیگ نیز قبلا هشدار داده بود که دنیا از فرصت موجود برای ایران باید استفاده کند. فرانسوی ها قبل از مذاکرات علی‌رغم ابراز ناخشنودی از مواضع خامنه‌ای، علائم تمایل به دستیابی به توافق را نشان دادند.

شکل متفاوت مذاکرات

این دوره از مذاکرات سیمایی کاملا متفاوت داشت. مذاکرات پیچیده، دشوار و نفس‌گیر جلو رفت و از دو روز به ۵ روز کشید. غیر از جلسه کوتاه ده دقیقه‌ای که حالت تشریفاتی داشت،  ۷ کشور مذاکره مشترک نداشتند بلکه جواد ظریف با کاترین اشتون به نمایندگی از کشور های پنج بعلاوه یک، هشت جلسه مشترک برگزار کرد. همچنین دو جلسه مشترک بین ظریف، اشتون و جان کری برگزار شد و مابقی گفتگو ها دیدار های دو جانبه و جلسات داخلی گروه ۵+۱بود.

از ابتدا دو موضوع چگونگی اشاره به غنی‌سازی اورانیوم در ایران و چگونگی فعالیت راکتور تحقیقاتی اراک موضوع اختلافات بود که طرفین در واپسین لحظات توانستند راه‌حل مشترک را پیدا کنند .ساعت‌های اولیه مذاکرات به ترمیم شکاف‌های ایجادشده و اعتمادسازی مجدد گذشت. در این دوره مهارت دیپلماتیک جواد ظریف در پیدا کردن راه بین خطوط قرمز خامنه‌ای و ملاحظات کشور های غربی موثر بود.

اصل امتیازی که حکومت ایران کسب کرد، کاهش حساسیت امریکا بر روی معاملات نفتی ایران و توقف فشار برای کاهش سطح فروش کنونی است. این عامل می‌تواند ظرفیت فروش نفت ایران را در ماه‌های آینده افزایش دهد.

علاوه بر آمریکا که بازیگر اصلی توافق با ایران بود. چین و روسیه در این دور از مذاکرات نقش مهمی داشتند. مذاکرات از موقعی سرعت گرفت و از شکل کند اولیه خارچ شد که لاوروف وزیر خارجه روسیه وارد ژنو شد. بعد از حضور وی وزیران خارجه دیگر نیز به ژنو آمدند. به نظر می رسد اثرگذاری روسیه بر متحدین منطقه‌ای این کشور مثل ایران و سوریه به نحو قابل ملاحظه ای افزایش یافته است.

آنالیز محتوایی توافقنامه

مفاد قرار داد به گونه‌ای است که هر دو طرف را در موقعیت برگشت‌پذیر قرار می دهد. همچنین امتیاز های اعطایی از ناحیه طرفین محدود است و بزرگ نیست.

توافقنامه حالت برد- برد دارد اما برخلاف ادعای مذاکره‌کنندگان ایرانی، آشکارا جنبه برد غرب بیشتر است. حکومت ایران به طور نسبی بیشتر از موضع قبلی خود عقب نشسته است. ایران پذیرفته است که نیمی از ذخیره اورانیوم غنی شده بیست درصدی را در شش ماه آینده تبدیل به میله های سوخت برای راکتور تحقیقاتی تهران کرده و نیمه دیگر را به درجه پایین تر ۵ درصد برساند.

در این مدت نیز تولید سوخت هسته‌ای با غلظت بالا متوقف می‌شود و ایران تضمین می‌دهد که دیگر این سوخت را به بیست درصد بازفناوری نکند. در نتیجه در پایان شش ماه در صورت عمل به توافقات از سوی حکومت، دیگر حتی یک گرم اورانیوم غنی شده بیست درصدی وجود نخواهد داشت. بنابراین اگرچه در ظاهر ادعای دولت در عدم خروج محموله فوق درست است اما به لحاظ محتوایی ایراد دارد چون حفظ نمی شود. در اصل کشور های غربی و به خصوص فرانسه به خواست خود در خنثی سازی و امحاء ذخیره اورانیوم دست پیدا کردند.

ایران همچنین پذیرفت که فعالیت‌های اصلی در تکمیل پروژه راکتور تحقیقاتی اراک را موقتا محدود کند. در این خصوص نیز بیشتر درخواست غرب متحقق شد. البته غرب در رسیدن به خواسته تعطیلی کامل فعالیت‌ها در رآکتور آب سنگین اراک ناکام ماند ولی عملا به خواسته خود که کند شدن مسیر رسیدن به تولید پلوتونیوم است، دست یافت.

توافقنامه حالت برد- برد دارد اما برخلاف ادعای مذاکره‌کنندگان ایرانی، آشکارا جنبه برد غرب بیشتر است. حکومت ایران به طور نسبی بیشتر از موضع قبلی خود عقب نشسته است.

ایران متعهد شده است که در این بازه شش ماهه، فعالیت‌های اتمی خود در فوردو، نطنز و اراک را توسعه ندهد. مرکز جدید برای غنی‌سازی اورانیوم تاسیس نکند. هم‌چنین بازرسی کارشناسان آژانس افزایش پیدا خواهد کرد و ایران باید اطلاعات مفصل‌تر و با تناوب زمانی بیشتری در اختیار آنها بگذارد. با توجه به آماده شدن خط تبدیل، هگزا فلورایدهایی که جدیدا تا پنج درصد غنی شده‌اند به تدریج در شش ماه اکسید شده و به صورت میله‌های سوخت در خواهند آمد.

ایران همچنین در این مدت در هیچ سطحی باز فناوری اتمی نخواهد داشت. نمایندگان ایران بزرگترین موفقیت را اذعان به پذیرش غنی‌سازی اورانیوم به صورت مکتوب در متن و برداشته شدن همه تحریم‌ها در مرحله آخر توافقات بیان کرده‌اند.

در خصوص غنی‌سازی اورانیوم، مقامات آمریکایی منکر چنین ادعایی هستند و می‌گویند غنی‌سازی اورانیوم حق نیست. تکذیب علنی آمریکا به عنوان طرف اصلی توافق، ادعای به رسمیت شناخته شدن غنی‌سازی اورانیوم را سست می‌کند. بررسی متن توافقات نیز روشن می‌سازد که در آن اشاره‌ای به حق غنی‌سازی اورانیوم نشده بلکه حق ایران در انجام فعالیت‌های صلح‌آمیز اتمی به رسمیت شناخته شده است.

در بخش مربوط به قرار داد جامع و نهایی نیز بر خلاف ادعای ظریف، غنی‌سازی اورانیوم به صورت مشروط در چارچوب توافق متقابل و در حد نیاز عملی ایران طرح شده است. بند فوق قطعیتی ندارد و فعلا به صورت یک احتمال مطرح است.

تکذیب علنی آمریکا به عنوان طرف اصلی توافق، ادعای به رسمیت شناخته شدن غنی‌سازی اورانیوم را سست می‌کند. بررسی متن توافقات نیز این را روشن می‌سازد.

بزرگترین موفقیت ایران قبول عملی انجام غنی‌سازی تا حد پنج درصد است. امری که جدید است و بعد از انکار اولیه توسط غرب با تحمل هزینه‌های زیاد حاصل شده است. هرچند به صورت رسمی مجاز بودن ایران در این خصوص ذکر نشده است ولی عملا مورد پذیرش قرار گرفته و از این به بعد دیگر حداقل تا شش ماه مشمول مجازات نمی‌شود. البته غرب در دوره مسئولیت جلیلی نیز علائمی برای پذیرش غنی‌سازی تا پنج درصد داده بود.

بدین ترتیب حکومت با کنار گذاشتن غنی‌سازی در سطح پیشرفته، از امکان غنی‌سازی قانونی و پذیرفته شده در سطح جهانی برخوردار می‌شود.

اما آنچه نصیب ایران می‌شود، در وهله نخست و مطابق ادعای مقامات آمریکایی دسترسی به دو میلیارد و چهارصد میلیون دلار از محل اموال بلوکه شده است. همچنین با تسهیلاتی که در زمینه کاهش تحریم‌ها در زمینه پتروشیمی، سنگ های قیمتی، قطعات یدکی هواپیما و خودرو سازی به وجود می‌آید مجموعا در طول شش ماه  هفت میلیارد دلار در اختیار دولت یازدهم قرار می‌گیرد (منبع) که در شرایط سخت مالی کنونی دولت، رقم قابل توجهی است.

اصل امتیازی که حکومت ایران کسب کرد، کاهش حساسیت امریکا بر روی معاملات نفتی ایران و توقف فشار برای کاهش سطح فروش کنونی است. این عامل می‌تواند ظرفیت فروش نفت ایران را در ماه‌های آینده افزایش دهد و همچنین تاثیر روانی آن می‌تواند مشوق مبادلات تجاری باشد که مشمول تحریم نبودند اما به خاطر ریسک بالا حاضر به معامله نمی‌شدند.

البته هسته اصلی و ساختار تحریم‌های نفتی، بانکی، تسلیحاتی و بیمه‌ای، تجاری حفظ شده و ایران  کماکان در انتقالات مالی و فروش نیمی از تولیدات نفتی با مشکل مواجه است. بنابراین اگر چه حرف روحانی درست است که در ساختار تحریم‌ها ترک بوجود آمده است و این ترک می تواند بزرگ‌تر شود اما در عین حال می‌تواند به نقطه قبلی برگردد و حتی در شرایطی نیز افزایش یابد.

ایران ساختار برنامه اتمی‌اش را حفظ کرد اما اندازه، کیفیت و ابعاد فعالیت‌های هسته‌ای آشکارا تغییر خواهند کرد. بنابراین توافقنامه حالت برد-برد دارد اما متوازن نیست.

در عین حال، این واقعیت را نمی‌توان انکار کرد که ژنو شش نقطه عطفی در معکوس شدن جهت‌گیری تحریم هاست و در صورت ادامه توافق‌ها، می‌تواند به برداشته شدن همه تحریم‌ها منجر شود. اما عبارت فوق در انتهای توافقنامه امری نسیه‌ و تفسیرپذیر است که تحقق آن مشروط به فاکتور های زیاد است. مقامات غربی همیشه مدعی بوده‌اند که تحریم‌ها به خاطر تردید در ماهیت صلح‌آمیز برنامه‌های هسته‌ای حکومت ایران هستند و به مجرد کسب اطمینان از نبود اهداف نظامی، تحریم‌ها برداشته می‌شوند. منتها برای اولین بار است که این ادعا در متن سندی رسمی درج شده است.

ایران نیز ساختار برنامه اتمی‌اش را حفظ کرد اما اندازه، کیفیت و ابعاد فعالیت‌های هسته‌ای آشکارا تغییر خواهند کرد. بنابراین توافقنامه حالت برد-برد دارد اما متوازن نیست.

رویارویی کلامی و تبلیغاتی مقامات ایران و آمریکا

باراک اوباما بلافاصله بعد از قطعی شدن توافق با ژستی پیروزمندانه مدعی پیروزی شد و گفت این توافقنامه جلوی محتمل ترین مسیر دستیابی ایران به بمب اتمی را مسدود می‌کند. او همچنین گفت مسیر دیپلماسی برای رسیدن دنیا به مکانی امن‌تر باز شده است. (منبع)

 وی همچنین گفت بعد از یک دهه ما به پیشرفت در برابر برنامه هسته‌ای ایران رسیدیم و توانستیم بخش اصلی آن را به عقب برانیم . جان کری نیز گفت حالا ایران باید نشان دهد برنامه اتمی‌اش صلح‌آمیز است. وی نیز با نظر مثبت به توافق و تشریح زیان‌های تشدید تحریم‌ها مدعی شد الان دنیا برای ما و متحدان‌ ما چون اسرائیل امن‌تر است.

کاخ سفید با صدور بیانیه، مواردی چون توقف غنی‌سازی بالای ۵ درصد، خنثی شدن محموله سوخت هسته‌ای با غلظت بالا و متوقف شدن توسعه برنامه‌های حساس هسته‌ای ایران در طی مذاکرات را از دستاوردهای توافق فوق به شمار آورد. این بیانیه همچنین متذکر می‌شود که تحریم های کاهش یافته موقت، هدفمند، محدود و بازگشت‌پذیر هستند.

عقب‌نشینی حکومت از موضع قبلی نشان داد “نرمش قهرمانانه” خامنه‌ای در عمل معنایی جز کوتاه آمدن محدود و مقطعی پیدا نکرد. فضا مشابه پذیرش صلح در قطعنامه ۵۹۸ جلو می رود.

در ایران نیز حسن روحانی مصاحبه مطبوعاتی برگزار کرد و کوشید امضای توافقنامه را نشانگر موفقیت دولت، عقب‌نشینی غرب و تعدیل مواضع آنها و قدرت روش تعاملی دولت یازدهم توصیف نماید. از دید روحانی کاهش تحریم‌ها، فروپاشی سازمان تحریم، واداشتن قدرت‌های جهانی به احترام به حقوق ملت ایران، تاکید بر حق غنی‌سازی در داخل خاک ایران، به رسمیت شناخته شدن حقوق هسته‌ای ایران، و حفظ تاسیسات اتمی از دستاورد های توافقنامه هستند .

او نیز مانند جان کری بر تفسیر خود بدون توجه به برداشت طرف مقابل تکیه نمود. روحانی نامه‌ای نیز به خامنه‌ای نوشت که او نیز در پاسخ به تقدیر و تشکر از هیئت مذاکره‌کننده ایران پرداخت و در عین حال بر ضرورت ایستادگی در برابر زیاده خواهی‌ها تاکید کرد .

جواد ظریف پیروزی در مذاکرات و پذیرش غنی‌سازی اورانیوم را نتیجه استقامت مردم و ارشادات رهبری دانست. در حالی که اساسا مردم در برنامه هسته‌ای نقشی نداشتند و رای آوردن روحانی محصول برخورد انتقادی با برنامه هسته‌ای بود.

همچنین غنی‌سازی اورانیوم آنگونه که ظریف مدعی است در متن توافقنامه قید نشده است. اما نقش داشتن خامنه‌ای در آن با واقعیت تطبیق می‌کند چون پافشاری وی و دولت احمدی‌نژاد علی رغم تحمیل هزینه‌های سنگین بر کشور، باعث پذیرش غنی‌سازی اورانیوم در سطح ۵ درصد شد. روحانی نیز در حدی که در دوران مسئولیت ظرفیت و توان فناوری هسته‌ای ایران را گسترش داد، نقش دارد اگر چه در دوران مسئولیت خود غنی‌سازی اورانیوم را به تعلیق در آورد.

عقب‌نشینی حکومت از موضع قبلی نشان داد “نرمش قهرمانانه” خامنه‌ای در عمل معنایی جز کوتاه آمدن محدود و مقطعی پیدا نکرد. فضا مشابه پذیرش صلح در قطعنامه ۵۹۸ جلو می رود.

تفاسیر متفاوت از مفاد قرار داد و پروپاگاندا روی پیروزی نشانگر دشواری در مراحل آینده مذاکرات است اما این شکاف مانعی رفع ناشدنی برای مصالحه نیست.

بازتاب جهانی

توافق موقت ایران و ۵+۱ با استقبال اکثر کشور های دنیا مواجه شد. اما مخالفان برنامه هسته‌ای ایران ناخشنودی خود را آشکار ساختند. تندترین موضع را نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل اتخاذ کرد که گفت از امروز دنیا به محل خطرناک‌تری تبدیل شده است. وی توافقنامه ژنو را اشتباهی تاریخی خواند که تهدید اتمی ایران را بیشتر می‌کند.

این توافقنامه آغاز یک مسیر طولانی و پیچیده است و به خودی خود تعیین‌کننده نیست. دستیابی به آن بعد از بن بستی هشت ساله ارزشمند است ولی ظرفیت محدودی در پایان‌بخشی به مناقشه هسته‌ای دارد.

نتانیاهو هشدار داد اسرائیل برای دفاع از خودش منتظر کسی نمی‌ایستد و در صورت لزوم به اقدام متناسب را انجام خواهد داد. او تاکید کرد اسرائیل اجازه نمی‌دهد ایران قابلیت فنی تولید بمب اتم را بدست آورد. تماس تلفنی اوباما برای اطمینان ‌خشی به تداوم حمایت آمریکا از اسرائیل تاثیری بر نتانیاهو نداشت .

در عین حال دولت اسرائیل اعلام کرد فعلا اقدامی علیه توافقنامه موقت انجام نخواهد داد و تلاشش را برای دستیابی به یک توافق خوب در مراحل بعدی به کار می‌گیرد. لیبرمن وزیر خارجه اسرائیل گفت از نظر اسرائیل همه گزینه‌ها روی میز هستند.

در سطح منطقه هم عراق، افغانستان، پاکستان، سوریه، امارات متحده عربی، ترکیه، عمان، مصر، اردن و کویت از هموار شدن مسیر دیپلماسی اعلام خشنودی کردند اما عربستان سعودی سکوت اختیار کرده است.(منبع) عربستان نیز مانند اسرائیل خواهان تعطیلی کامل برنامه هسته ای ایران است.

دولت کانادا نیز ناخرسندی خود از توافق را آشکار ساخت اما در مجلس و سنای آمریکا چهره‌های شاخص جمهوری‌خواهان و دموکرات‌ها چون باب مندنز، چاک شمر، مارک روبیو ، مارک راجرز یا لیندسی گراهام، به مخالفت با توافقنامه پرداخته و آن را قراردادی بد توصیف کردند. آنها به اراده واقعی حکومت ایران شک دارند اما جان بینر سخنگوی مجلس نمایندگان گفت با خوشبینی محتاطانه به مذاکرات می‌نگرد.

با توجه تصمیم دموکرات‌ها در سنای آمریکا، زمان اجرای هر نوع تصویب تحریم‌های جدید احتمالی بعد از پنجره زمانی شش ماه خواهد بود در نتیجه تصویب احتمالی اقدامات تنبیهی جدید در کنگره آمریکا مشکلی برای توافق شش ماهه ایجاد نمی‌کند. اوباما از اختیارات خود برای کاهش تحریم‌ها استفاده کرد و این کار نیازی به مصوبه کنگره آمریکا ندارد.

چشم انداز آینده مذاکرات

تازه گام اول برداشته شده است که البته کار مهم و دشواری بود. به قول اولی هاینونن معاون سابق دبیر کل آژانس انرژی اتمی، تازه مرحله سخت ماجرا شروع شده است. (منبع)

باید توجه داشت که این توافقنامه یک امر فرایندی و زنجیره‌ای و آغاز یک مسیر طولانی و پیچیده است و به خودی خود تعیین‌کننده نیست. البته دستیابی به آن بعد از بن بست ۸ ساله امر ارزشمندی است ولی ظرفیت این توافقنامه در پایان بخشی به مناقشه هسته‌ای محدود است. همچنین تضمینی برای رسیدن به تفاهم‌نامه جامع و پایدار نیست. عملکرد طرفین در رعایت تعهدات شش ماهه و افزایش همگرایی در چگونگی حل و فصل اختلافات در این مدت سرنوشت توافقنامه یاد شده را روشن می‌کند. بنابراین باید انتظارات معقولی از آن داشت و دچار بزرگنمایی نشد.