«رضا» حدود چهارده سال است کارگری می‌کند؛ از کارگری ساختمان گرفته تا کار در باربری، قالی‌شویی، نگهبانی، کشاورزی و…. این روزها وردست یک جوشکار ساختمان است و از تجهیزات ایمنی فقط یک جفت دستکش دارد که خودش تهیه کرده است. تخصصی هم در این زمینه ندارد، از آموزش و مراقبت‌های ایمنی همان‌ها را می‌داند که به شکل تجربی یاد گرفته. درمورد خطرات شغلش می‌گوید:
بعضی وقت‌ها باید آپارتمان پنج شش طبقه را بدون محافظ بالا بریم. فقط یک اشتباه کافی ست که زندگی‌ات تمام شود. ده‌ها کارگر را دیدم از ارتفاع افتادند یا دچار برق گرفتی شده‌اند. خرج بیمارستان و دوا و درمان را هم باید خودشان بپردازند. سه سال پیش حین باربری از رو پله سرخوردم و سر و دستم شکست و پام پیچ خورد. شش هفت ماه نتوانستم کار کنم. کارفرما حتی یک ریال هم کمک نکرد. بیمه هم ندارم، یعنی خیلی دنبالش رفتم ولی نمی‌دانم چرا بیمه نمی‌کنند. حوادث کار تو زندگی ما یک چیز عادی است. ما باید خودمان مراقب خودمان باشیم، کسی جوابگو نیست. سرکار هم کافی ست کاری را انجام ندهی، فرداش دیگه نمی‌تونی بیایی سرکار، یعنی اخراجی. مهم نیست فلان کار چقدر خطرناکه، وقتی کارفرما دستور می‌دهد بی‌بروبرگرد باید انجام شود. همون اول هم می‌گویند مواظب خودتان باشید چون ما هیچ مسئولیتی قبول نمی‌کنیم. ما هم به این کار احتیاج داریم، از سرناچاری باید بگیم چشم.
«مرگ یک سیمبان بر اثر سقوط از ارتفاع در یزد»، «مرگ یک کارگر در پروژه قطار شهری مشهد»، «مرگ کارگر ساختمانی در بندر گز بر اثر سقوط در چاله آسانسور»، «مرگ و مصدومیت سه کارگر ساختمانی بر اثر ریزش دیوار در خراسان رضوی»، «مرگ کارگر نصاب داربست با سقوط از ارتفاع در همدان»، «مرگ یک کارگر براثر برق‌گرفتگی در سنندج»، «مرگ دو کارگر در پیرانشهر و بانه به دلیل فقدان ایمنی در محیط کار». اینها و ده‌ها تیتر دیگر تنها بخش بسیار کوچکی از اخباری است که در روزهای گذشته در خبرگزاری‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی منتشر شده‌اند.
حوادث ناشی از کار در ایران بلای جان میلیون‌ها کارگری است که نه تنها تحت پوشش هیچ نوع بیمه‌ای نیستند، بلکه نه آموزش‌های ابتدایی ایمنی را دیده‌اند و نه از تجهیزاتی برای آن برخوردارند. کارگران حتی پشتیبانی اندکی هم از سمت دولت دریافت نمی‌کنند. به همان میزان که حواث ناشی از کار در معادن و کارگاه‌های بزرگ بازتاب خبری نسبتاً گسترده‌ای دارد −البته بدون چاره‌اندیشی−، شاغلین در کارگاه‌های کوچک تقریباً در سکوت خبری بیشترین آسیب‌پذیری و حوادث کاری را تجربه می‌کنند.
حوادث روزافزون، آمارهای متضاد
آمار مشخصی از کارگران مصدوم و یا جان‌باخته در پی‌حوادث ناشی از کار در ایران وجود ندارد. نهادهای مختلف، آمارهای متفاوتی منتشر می‌کنند. به‌رغم متولی بودن «وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی» در امور کارگری، آماری که از سوی این وزارتخانه منتشر می‌شود، ارقام پایین‌تری نسبت به دیگر مراکز اعلان آمار دارد.
علی ضیایی، رئیس گروه بررسی صحنه جرم سازمان پزشکی قانونی، اردیبهشت سال جاری به خبرگزاری «ایلنا» گفته، در سال ۱۴۰۲، «دو هزار و ۱۱۵ کارگر» به دلیل حوادث رخ داده در محیط‌های کاری جان خود را از دست داده‌اند. ضیایی همچنین عنوان کرده در این سال، « ۲۷ هزار کارگر» نیز مصدوم شده‌اند. جزئیات آماری سازمان پزشکی قانونی، آمار کارگران جان‌باخته را در سال ۱۴۰۱، هزار و ۹۰۰ نفر تخمین زده که نشان از افزایش ۱۱,۳ درصدی درگذشتگان در سال ۱۴۰۲ دارد. طبق برآوردهای خبرگزاری «ایلنا» از صحبت‌های علی ضیایی، «روزانه ۵,۷۹ کارگر در ایران به دلیل حوادث کاری کشته می‌شوند.»
«مرگ یک سیمبان بر اثر سقوط از ارتفاع در یزد»، «مرگ یک کارگر در پروژه قطار شهری مشهد»، «مرگ کارگر ساختمانی در بندر گز بر اثر سقوط در چاله آسانسور»، «مرگ و مصدومیت سه کارگر ساختمانی بر اثر ریزش دیوار در خراسان رضوی»، «مرگ کارگر نصاب داربست با سقوط از ارتفاع در همدان»، «مرگ یک کارگر براثر برق‌گرفتگی در سنندج»، «مرگ دو کارگر در پیرانشهر و بانه به دلیل فقدان ایمنی در محیط کار». اینها و ده‌ها تیتر دیگر تنها بخش بسیار کوچکی از اخباری است که در روزهای گذشته در خبرگزاری‌های داخلی و شبکه‌های اجتماعی منتشر شده‌اند.
طبق آمار «سازمان تأمین اجتماعی»، سال گذشته در کارگاه‌های صنعتی، ۲۷ هزار و ۵۵۲ کارگر آسیب‌دیده‌اند که از این میزان دو هزار و ۱۵۵ نفر جان‌باخته‌اند. براساس آمار این مرکز، سالانه بین ۴۰ تا ۴۵ هزار حادثه ناشی از کار در خصوص بیمه‌شدگان تأمین اجتماعی گزارش می‌شود که به طور میانگین حدود ۶۵۰ نفر به دلیل آنها فوت می‌کنند. همچنین «مرکز آمار ایران» اسفندماه سال گذشته، آمار جان‌باختن کارگران در فصل پاییز را «۵۴۸ نفر» تخمین زده است.
اما «وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی» میزان مصدومان و فوتی‌های ناشی از حوادث کار را به مراتب کمتر از آمارهای فوق اعلام می‌کند. علی حسین رعیتی فرد، معاون روابط کار این وزارتخانه که پیشتر «ریاست بسیج کارگری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» را برعهده داشت، دهم اردبیهشت‌ماه سال جاری آمار فوت کارگران در محیط‌های کاری را برای سال ۱۴۰۰، ۷۱۲ نفر و برای سال ۱۴۰۲، تنها ۶۸۰ نفر اعلام کرده است. به گفته این مقام حکومتی « با توجه به تلاش وزارت کار برای صیانت از نیروی کار، حوادث ناشی از کار در دو سال گذشته نسبت به مدت مشابه قبل به میزان ۹.۷ کاهش یافته است.»
البته علی حسین رعیتی فرد، اردیبهشت سال گذشته در گفت‌وگو با خبرگزاری «تسنیم» آمار فوتی‌های سال ۱۴۰۰ را رقم متفاوتی اعلام کرده بود. وی در توضیح به این خبرگزاری گفته: « در سال ۱۴۰۰ در ایران ۷۶۸ نفر براثر حوادث ناشی از کار فوت کردند که این آمار در سال ۱۴۰۱ به ۷۱۱ نفر کاهش پیدا کرد که مجموعا مقایسه این آمار نشان از کاهش ۱۱ درصدی فوتی ناشی از کار طی یکسال گذشته دارد.» وی همچنین اضافه کرده بود: « در سال ۱۴۰۰ در کشور ۸ هزار و ۹۱۰ حادثه ناشی از کار در سطح کشور رخ داده که این آمار در سال گذشته به ۷ هزار و ۹۵۰ مورد کاهش پیدا کرده که مقایسه این آمار نیز نشان از کاهش ۱۴ درصدی حوادث ناشی از کار کشور در سال ۱۴۰۱ دارد.»
فارغ از تفاوت اعدادی که بین سازمان‌های اعلام آمار در ایران وجود دارد، آنچه به گفته کارشناسان مسلم می‌نماید این است که این مراکز تنها افراد تحت پوشش بیمه را در جزئیات آماری خود لحاظ می‌کنند و کارگران غیررسمی، اتباع خارجی و کارگران بدون بیمه را مشمول آمار نمی‌دانند. در همین زمینه، «فرشاد اسماعیلی» حقوقدان و فعال کارگری پیشتر به روزنامه «پیام ما» گفته بود:
به‌طور کلی هیچ عدد و رقم قابل اعتمادی در حوزه کارگری وجود ندارد. نمی‌دانیم چند میلیون کارگر داریم. چند میلیون کارگر حداقل‌بگیر داریم. چند میلیون کارگر زن داریم و چند میلیون اتباع خارجی داریم. اراده سیاسی برای انتشار آمار وجود ندارد. آماری که تأمین اجتماعی ارائه می‌دهد، فقط آمار بیمه‌شده‌هاست. هر سال وزارت کار اعلام می‌کند که با کاهش حادثه رو‌به‌رو هستیم، اما این غیر ممکن است. شاید در کارگاهی یا در شهری کاهش آمار وجود داشته باشد، اما در کل کشور ممکن نیست.
سال گذشته فتح الله بیات، رییس اتحادیه کارگران قراردادی و پیمانی گفته بود: «حدود ۵ میلیون کارگر در کارگاه‌های زیرزمینی و غیررسمی برای تأمین معاش بدون بیمه و فاقد امنیت شغلی مشغول کار هستند.» به این آمار باید کولبران، سوخت‌بران و کاسبکان مرزی را هم اضافه کرد که در آمارهای رسمی و غیررسمی جمهوری اسلامی جایی ندارند.
عدم امنیت در کارگاه‌های کوچک
در این میان کارگران شاغل در کارگاه‌های کوچک به دلیل انواع تبعیض‌ها از سوی کارفرما، عدم بازرسی و نظارت کافی، غیررسمی بودن برخی از محیط‌های کار، شامل نشدن بیمه برای برخی کارگاه‌ها، موقتی بودن کار و نبود آموزش‌های لازم، بیشترین آسیب‌پذیری را در سکوت خبری تجربه می‌کنند.
در هفته‌های گذشته یک نوجوان ۱۹ ساله در شهر سنندج به دلیل برق‌گرفتی در کارگاه کارواش جانش را از دست داد، در مردادماه نیز یک کارگر هنگام کار ساختمانی واقع در شهر ارومیه بر اثر سقوط از ارتفاع جان باخت. تقریباً آماری جز تکرار تیترهای خبری از تعداد حوادث کاری در کارگاه‌های کوچک و ساختمانی وجود ندارد.
به گفته کارگران، کارفرماها در این کارگاه‌ها نه تنها آموزشی به کارگران نمی‌دهند، بلکه حتی تعهدی هم به تأمین امنیت در محیط کار ندارند. یک کارگر آرماتوربند در این زمینه به گزارشگر «زمانه» می‌گوید: «محیط‌های کار هیچ گونه امنیت ابتدایی هم ندارد». او که تنها ۲۲ سال سن دارد در توضیح می‌گوید:
من هیچ آموزشی برای ایمنی در ساختمان ندیده‌ام، هرچی تا حالا بلدم، از تجربه کاریم بوده یا استادکارم بهم گفته. تجهیزات ایمنی هم جز یک دستکش چیزی ندارم. البته می‌دانم که باید خودم مراقب خودم باشم، چون کارفرما هیچ چیزی را قبول نمی‌کند. امسال تابستان یکی از کارگرها، پیرمرد بود، اصلاً کار با برق و این چیزها را بلد نبود، دچار برق‌گرفتی شد و از دو طبقه ساختمان افتاد پایین، درجا لگنش شکست. صاحب‌کار نه تنها هزینه بیمارستان را پرداخت نکرد، بلکه دستمزد تمام روزاش را هم نداد! می‌گفت به من ربطی ندارد، فقط نصف روز کار کرده!
این کارگر جوان در مورد بازرسی محیط کاری‌اش نیز می‌گوید: « تا حالا سر هیچ ساختمانی کسی نگفته شما بیمه دارید؟ تجهیزاتتون چطوریه؟ یا اصلاً شکایتی دارید یا نه؟ هرچی بوده فقط مهندس ناظر اومده گفته این ستون یا فلان راه‌پله باید اینطوری کار شود. کسی نبوده از امنیت جانی ما یا آموزش و فلان سوال کند.»
دیگر کارگران ساختمانی و همچنین شاغلین در کارگاه‌های کوچک روایت‌های مشابهی در مورد عدم آموزش و نظارت کافی بر محیط‌های کاری خود دارند. به‌رغم شکایت‌های کارگران، حبیب‌الله جلیلی، رئیس مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت فنی و بهداشت کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، فروردین‌ماه سال جاری، از رشد ۱۰۰ درصدی آموزش ایمنی کار در دولت ابراهیم رئیسی خبر داد. به نقل از «پایگاه اطلاع‌رسانی دولت»، جلیلی با اشاره به آموزش‌های صورت گرفته در دولت سیزدهم گفت: «در دو سال آخر دولت دوازدهم، حدود ۲ میلیون و ۱۸۹ هزار نفر ساعت آموزش برگزار و در دو سال اول دولت مردمی، حدود ۴ میلیون و ۹۱۲ هزار نفر ساعت آموزش برگزار شد، یعنی در این دولت رشد ۱۰۰ درصدی در زمینه آموزش ایمنی کار برای کارگران و کارفرمایان داشتیم.» این درحالی است که فعالین کارگری می‌گویند، عدم آموزش مناسب، کمبود تجهیزات ایمنی و نبود نظارت‌های کافی از عمده دلایل بروز حوادث کار در ایران است.
یک کارگر در تولیدی پودر و مایع شوینده ضمن انتقاد از قراردادهای موقت و نیز به تعویق افتادن دستمزدها به «زمانه» می‌گوید:
کارفرما هر دو سه ماه چند کارگر را اخراج می‌کند و چند نفر دیگر را موقت استخدام می‌کند. هیچ کدام از این کارگرها، که به اسم کارگر ساده کار می‌کنند، آموزش لازم را نمی‌بینند. توی کارگاه ده‌ها ماده‌سمی و آتش‌زا وجود دارد، یک اشتباه کافی است که حادثه جبران‌ناپذیری رخ دهد. اما دریغ از کوچک‌ترین آموزش. تنها تجهیزات ایمنی هم یک عدد ماسک و یک جفت دستکش است که اگر زودتر از موقع خراب شوند باید خودمان تهیه‌اش کنیم. بهار امسال یک کارگر که طفلک آسم داشت، بخاطر یه اشتباه کوچک نزدیک بود خفه شود. کارفرما تنها کاری که کرد، قراردادش را تمدید نکرد! موارد زیادی از این چیزها داریم. بازرسی هم صورت نمی‌گیرد، نمی‌دانم شاید هم بازرسی داشته باشند ولی هیچ‌وقت چیزی به ما نگفتند، ظاهراً بین خودشان حلش می‌کنند.
کارگر دیگری در تولیدی مبلمان خانگی، عدم بیمه و نبود تعهد کاری از سوی کارفرما را ریشه اصلی مشکلات خود می‌داند و در ادامه به «زمانه» می‌گوید:
من اگر دستم لای اره برقی هم برود صاحب‌کار هیچ مسئولیتی قبول نمی‌کند. روز اول هم گفتند بیمه نمی‌کنیم، خودتان خودتان را بیمه کنید. دستمزدی که می‌دهند آنقدر کم است که به بیمه نمی‌رسد. تازه شنیده‌ام که بیمه کار خاصی انجام نمی‌دهد، آنقدر کاغذبازی دارد که طرف قیدش را می‌زند. خلاصه هرچه هست باید خودمان مواظب خودمان باشیم و کار با دستگاه و ایمنی را یاد بگیریم.
بنا به گزارش‌ها، سازمان تأمین اجتماعی درمورد بیمه‌شدگان تعهدی در قبال از کارافتادگی، نقص عضو و یا فوت کارگران ندارد و آنها را در حیطه مسئولیت کارفرما محسوب می‌کند. طبق قوانین تأمین اجتماعی پرداخت غرامت به بیمه‌شدگان شرایط خاصی با تایید کمیسیون‌های پزشکی ماده ۹۱ قانون دارد که به گفته فعالین کارگری ره صد ساله پیمودن است. این درحالی است که حدود نیم میلیون نفر کارگر فقط در بخش ساختمان که بیشترین تلفات کاری را شامل می‌شوند، بیمه نیستند. به گفته اکبر شوکت، رئیس کانون کارگران ساختمانی، کارگران ساختمانی باوجود بیشترین آسیب‌پذیری، نه تنها بیمه نمی‌شوند بلکه از سال ۱۳۹۹، «بیمه ۳۰۰ الی ۴۰۰ هزار بیمه شده (کارگر ساختمانی) قطع شده است.»
باوجود افزایش روزانه حوادث کاری در ایران، اخیراً دولت مسعود پزشکیان، در مصوبه‌ای شرط اجبار به ارائه «گواهینامه تایید صلاحیت ایمنی پیمانکاری» در اسناد مناقصه را حذف کرده و ارائه آن را به شکل اختیاری، به پس از فرآیند پیروزی در مناقصه موکول کرده است. به گفته معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری، اعتراض بخش خصوصی و فعالان اقتصادی از جمله دلایل حذف «گواهینامه تایید صلاحیت ایمنی پیمانکاری» است که از سال ۱۳۹۷ برای آنها مقرر شده بود. حذف این گواهینامه اعتراض فعالین کارگری را به همراه داشته، آنها معتقد‌ند مصوبه اخیر دولت، که یکی از بخشنامه‌های برجامانده وزارت کار دولت ابراهیم رئیسی بود، منجر به کاهش شدیدتر سطح ایمنی شاغلین شرکت‌های پیمانکاری خواهد شد و شرایط را برای بروز حوادث کاری بیشتر خواهد کرد.