آیا فرسایش خاک با افزایش سیل‌های کشنده ارتباط دارد؟

در حادثه طغیان رودخانه هلیل‌رود در جیرفت ۱۵ نفر غرق شدند. این حادثه نهم مهر، زمانی رخ داد که چند کودک افغانستانی در رودخانه در حال بازی بودند و گرفتار سیلاب شدند. والدین و افراد دیگر برای نجات آن‌ها تلاش کردند، اما خودشان نیز درگیر سیلاب شدند و جان باختند. بیشتر قربانیان این حادثه مهاجران افغانستانی بودند. چرا سیلاب‌ها در ایران افزایش یافته‌اند؟ آیا فرسایش خاک در تشدید این حادثه طبیعی سهم دارد؟ چه می‌توان کرد که از وقوع این سیلاب‌های کشنده پیشگیری گردد؟

افزایش سیلاب‌ها در ایران به دلایل متعددی از جمله تغییرات اقلیمی، فرسایش خاک، تخریب محیط زیست و مدیریت نامناسب منابع آب رخ داده است و ادامه این روند به توجه ویژه به مسائل زیست‌محیطی و اجرای راهکارهای مؤثر نیاز دارد. در ایران، فرسایش خاک به‌مثابه یکی از عوامل اصلی افزایش سیلاب‌هاست و راه‌هایی وجود دارند که با به‌کارگیری آنها می‌توان از این روند جلوگیری و خاک را احیا کرد. 

به گفته هادی اسدی رحمانی، رئیس موسسه خاک و آب، متوسط فرسایش خاک در ایران ۱۶٬۵ تن در هکتار است که این میزان بیش از پنح تا شش برابر میانگین جهانی است. فرسایش شدید خاک به کاهش ظرفیت زمین برای جذب آب منجر می‌شود و به تبع آن، با بارش‌های شدید، روان‌آب‌ها افزایش می‌یابند و سیلاب‌ها بیشتر و شدیدتر می‌شوند. این مسئله به‌ویژه در مناطق کوهستانی و دشت‌های کم‌پوشش گیاهی بیشتر دیده می‌شود.

حسن وحید، سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری تأکید می‌کند که سیلاب‌ها و فرسایش خاک از مهمترین معضلات زیست‌محیطی ایران هستند. به گفته او برای مقابله با این مشکلات، احیای پوشش گیاهی و اجرای پروژه‌های آبخیزداری راهکار اصلی است.

فعالان محیط زیست نیز بر این باورند که مدیریت نادرست اراضی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی، از جمله دلایل تشدید فرسایش خاک و در نتیجه افزایش سیلاب‌هاست. برای مثال، فرهاد مشیری، یکی از کارشناسان محیط زیست، به لزوم تغییرات جدی در شیوه‌های کشاورزی و حفاظت از مراتع اشاره کرده است. همچنین، برخی از آنها نسبت به پیامدهای مخرب سدسازی‌ها بر چرخه طبیعی آب و فرسایش خاک هشدار داده‌اند.

فرسایش خاک سبب کاهش توانایی زمین در جذب و نگهداری آب می‌شود. وقتی خاک فرسایش پیدا می‌کند، لایه‌های سطحی خاک که سرشار از مواد آلی و مورد نیاز برای نگهداری آب هستند، از بین می‌روند. این مسئله سبب می‌شود که آب باران نتواند به عمق زمین نفوذ کند و به جای جذب شدن، به سطح زمین جاری شود. این روند به شکل‌گیری سیلاب‌های بیشتر و شدیدتر کمک می‌کند. 

عواملی که به فرسایش خاک می‌انجامند 

1. کاهش نفوذپذیری خاک: با از بین رفتن لایه‌های سطحی خاک و تراکم خاک در اثر فرسایش، ظرفیت نفوذ آب به خاک کاهش می‌یابد. در نتیجه، بارش‌های سنگین به سیلاب‌های سطحی تبدیل می‌شوند.
2. تخریب پوشش گیاهی: فرسایش خاک معمولاً با تخریب پوشش گیاهی همراه است. گیاهان نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش خاک و کاهش جریان آب سطحی دارند. وقتی پوشش گیاهی از بین برود، خاک بیشتر در معرض فرسایش و سیلاب قرار می‌گیرد.
3. تشدید چرای بی‌رویه و کشاورزی نامناسب: چرای بیش از حد دام‌ها و روش‌های کشاورزی غیراصولی و ناپایدار به تخریب خاک و افزایش فرسایش منجر می‌شوند. این عوامل به کاهش قدرت جذب آب توسط زمین و در نتیجه افزایش سیلاب‌ها کمک می‌کنند.

برای کاهش اثرات فرسایش خاک بر سیلاب‌ها، به اجرای برنامه‌های جامع حفاظت از خاک و احیای پوشش گیاهی، مدیریت بهینه آب و تغییر روش‌های کشاورزی و دام‌داری نیاز داریم. 

تاثیر فرسایش خاک بر سیلاب‌ها

چگونه می‌توان از پس بحران فرونشست و فرسایش خاک در استان فارس برآمد؟

فرسایش خاک تأثیر مستقیمی بر افزایش سیلاب‌ها دارد. فرسایش خاک به معنای از دست دادن لایه‌های سطحی خاک است که معمولاً حاصل از عوامل طبیعی مثل باد و آب یا فعالیت‌های انسانی مانند کشاورزی ناپایدار و جنگل‌زدایی است. برای اینکه خاک فرسایش یافته خود را دوباره احیا کند صدها سال زمان لازم است. فرسایش خاک سبب کاهش ظرفیت خاک برای جذب و ذخیره آب می‌شود و در نتیجه، جریان‌های سطحی آب در هنگام بارندگی شدیدتر شده و احتمال بروز سیلاب‌ها افزایش می‌یابد.

کاهش جذب خاک، افزایش جریان سطحی آب، از بین رفتن پوشش گیاهی و کاهش کیفیت خاک پیامدهای فرسایش خاک و ارتباط آن با افزایش سیلاب‌هاست. 

با کاهش توانایی خاک برای جذب آب، جریان‌های سطحی سریع‌تر و شدیدتر می‌شوند که باعث افزایش حجم آب جاری در رودخانه‌ها و دره‌ها می‌شود. این جریان‌ها می‌توانند به طغیان رودخانه‌ها و جاری شدن سیلاب‌ها منجر شوند. 

خاک فرسایش‌یافته توانایی کمتری در ذخیره مواد مغذی و آب دارد، که نه تنها باعث کاهش بهره‌وری کشاورزی می‌شود بلکه خود به افزایش احتمال وقوع سیلاب‌ها می‌انجامد. این امر به‌ویژه در مناطق خشک یا نیمه‌خشک که به شدت به آب‌های سطحی وابسته هستند، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

تاثیر عوامل انسانی بر فرسایش خاک

کشاورزی ناپایدار و ساخت‌وسازها و تخریب طبیعت از عوامل انسانی هستند که سبب فرسایش خاک می‌شوند. کشاورزی ناپایدار مجموعه روش‌های کشاورزی است که به فرسایش خاک دامن می‌زنند، مانند شخم‌زنی بی‌رویه و استفاده از مواد شیمیایی. این روش‌ها سبب کاهش توانایی خاک برای جذب آب می‌شوند و زمانی که باران شدید و مدام می‌بارد آب نمی‌تواند به عمق خاک فرسوده نفوذ کند.

توسعه شهرها و ساخت‌وسازها، به کاهش فضاهای نفوذپذیر خاک منجر می‌شود و در این وضعیت آب باران به جای نفوذ به زمین، سریع‌تر به سمت رودخانه‌ها هدایت می‌شود و احتمال سیلاب را افزایش می‌دهد. مدیریت صحیح خاک و جلوگیری از فرسایش آن از جمله کاشت پوشش گیاهی مناسب، پرهیز از تغییر کاربری غیرموجه زمین‌های زراعی و جنگلی و کاهش فعالیت‌های تخریب‌گر طبیعت می‌تواند در به حداقل رساندن خطر سیلاب‌ها مؤثر باشد.

راهکارهایی برای احیای خاک

روش‌های احیای خاک فرسوده شامل چندین راهکار برای بهبود سلامت خاک، افزایش حاصلخیزی و مقابله با فرسایش و تخریب آن است. برخی از مهم‌ترین روش‌ها عبارتند از:

1. استفاده از کودهای آلی و کمپوست: افزودن مواد آلی به خاک به بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و فراهم آوردن عناصر غذایی ضروری برای گیاهان کمک می‌کند. کمپوست و کودهای آلی به افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک منجر می‌شوند که در چرخه مواد مغذی نقشی کلیدی دارند.
2. کشت گیاهان پوششی: کاشت گیاهان پوششی (مانند شبدر، چاودار و یونجه) در دوره‌های بین برداشت محصولات اصلی می‌تواند به محافظت از خاک در برابر فرسایش بادی و آبی کمک کند. این گیاهان همچنین نیتروژن را تثبیت و خاک را غنی‌تر می‌کنند.
3. تناوب زراعی: تغییر دوره‌ای کشت محصولات مختلف به بهبود سلامت خاک و کاهش فشار بر خاک از نظر مواد مغذی می‌انجامد. این روش از کاهش عناصر غذایی جلوگیری می‌کند و خطرات آفات و بیماری‌ها را کاهش می‌دهد.
4. کاهش شخم‌زنی (کشت بدون شخم): شخم بیش از حد خاک باعث تخریب ساختار خاک و افزایش فرسایش می‌شود. کشت بدون شخم یا کمینه کردن آن کمک می‌کند که خاک به شکل طبیعی خود حفظ شود و مواد آلی بیشتری در آن باقی بماند.
5. کاشت درختان و بته‌ها: کاشت درختان و بته‌ها در اطراف مزارع و مراتع، به ویژه در مناطق پرشیب، از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند. ریشه‌های عمیق این گیاهان به حفظ خاک و کاهش جریان آب سطحی کمک می‌کند.
6. استفاده از مالچ: استفاده از مالچ یا پوشش گیاهی روی سطح خاک از طریق کاهش تبخیر و محافظت از خاک در برابر باد و باران شدید، به حفظ رطوبت و جلوگیری از فرسایش خاک کمک می‌کند.

این روش‌ها نه تنها به حفظ و احیای خاک‌های فرسایش‌یافته کمک می‌کنند، بلکه به‌طور همزمان بهره‌وری کشاورزی و پایداری زیست‌محیطی را نیز بهبود می‌بخشند.

وضعیت فرسایش خاک در ایران

فرسایش خاک در ایران یکی از چالش‌های جدی زیست‌محیطی است که پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای دارد. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی خاص خود، از جمله مناطق خشک و نیمه‌خشک دنیاست و با مشکلات متعددی در زمینه حفاظت از منابع خاک روبه‌روست.

بیابان‌زایی یا زندگی‌زدایی از خاک

1. شدت فرسایش خاک: ایران از لحاظ فرسایش خاک یکی از کشورهای پیشرو در جهان محسوب می‌شود. طبق آمارها، سالانه بین ۱٬۵ تا ۲ میلیارد تن خاک در ایران فرسایش می‌یابد. این میزان فرسایش بسیار بالاست و به کاهش حاصل‌خیزی زمین‌های کشاورزی، تخریب زیست‌بوم‌ها و افزایش خطر سیلاب‌ها منجر می‌شود.
2. عوامل طبیعی و انسانی: عوامل متعددی در تشدید فرسایش خاک در ایران نقش دارند. از جمله این عوامل می‌توان به تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌ها و افزایش خشک‌سالی، شخم‌زنی‌های نامناسب، تخریب پوشش گیاهی، چرای بیش از حد دام‌ها و توسعه بی‌رویه شهری و کشاورزی اشاره کرد.
3. تأثیرات اقتصادی: فرسایش خاک تأثیری مستقیم بر تولید کشاورزی دارد. کاهش کیفیت خاک، باعث کاهش عملکرد محصولات کشاورزی می‌شود و در نتیجه معیشت کشاورزان را به خطر می‌اندازد. همچنین هزینه‌های بسیاری برای مقابله با پیامدهای فرسایش خاک، مانند بازسازی زمین‌ها و مقابله با سیلاب‌ها صرف می‌شود.
4. اقدام‌ها و چالش‌ها: در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای کنترل فرسایش خاک در ایران صورت گرفته است. از جمله این اقدامات می‌توان به کاشت نهال، احیای مراتع و جنگل‌ها و بهبود روش‌های کشاورزی اشاره کرد. با این حال، به دلیل کمبود منابع مالی، مدیریت ناکارآمد و همچنین عدم آموزش کافی به کشاورزان و جوامع محلی، این اقدامات به‌طور کامل موفقیت‌آمیز نبوده است.

برای کاهش فرسایش خاک در ایران، توجه به روش‌های پایدار کشاورزی، حفاظت از پوشش گیاهی، جلوگیری از چرای بی‌رویه و اجرای سیاست‌های مناسب مدیریت منابع طبیعی ضروری است. در کل، اگرچه تاکنون اقدامات محدودی برای مقابله با این چالش انجام شده، اما با توجه به وخامت این معضل برنامه‌های جامع‌تری برای کاهش فرسایش و حفاظت از منابع خاک ایران ضرورت دارند.

وضعیت اضطراری خاک اروپا

خاک اروپا نیز در حال فرسایش است و سیلاب‌های بسیاری در اروپا جان مردم را گرفته و زیرساخت‌ها را تخریب کرده است. سال ۲۰۲۴ برای کشاورزان اروپایی به دلیل شرایط آب‌وهوایی شدید و مخرب، بسیار دشوار بوده است. تغییرات اقلیمی چرخه‌ای از خشکسالی‌ها، سیلاب‌ها، موج‌های گرمای زمستانی و سرمازدگی‌های دیرهنگام ایجاد کرده که خسارت‌های سنگینی به بخش‌های مختلف کشاورزی وارد کرده است. این شرایط سبب شده در مناطق مختلف اروپا، از جمله خشک شدن گاوها در سیسیل و خرابی انگورهای شراب در آلمان، تا خرابی شدید در مزارع گندم فرانسه مشاهده شود.

به گزارش وب‌سایت پولیتیکو کمیسیون اروپا اخیراً ۱۰ میلیارد یورو برای کمک به بازسازی مناطق آسیب‌دیده اختصاص داده و کشورها از صندوق اضطراری سیاست کشاورزی مشترک اتحادیه اروپا (CAP) و صندوق همبستگی اروپا (EUSF) برای حمایت استفاده کرده‌اند. اما با وجود این تلاش‌ها، در اروپا کمتر به موضوع «تخریب خاک» به‌عنوان یک بحران پرداخته شده است.

کارشناسان اروپایی بر این باورند که بی‌توجهی به توانایی خاک در جذب و ذخیره آب یکی از عوامل اصلی بروز سیل‌های مکرر است. همچنین، فرایندهای تخریب خاک از جمله فرسایش، فشردگی و آلودگی تأثیری منفی بر بازده محصولات کشاورزی و امنیت غذایی دارند.

در حالی که قانون نظارت بر خاک در اتحادیه اروپا همچنان در مسیر تصویب قرار دارد، به دلیل چالش‌های سیاسی و مخالفت‌های کشاورزان، اقدام قابل توجهی برای ترمیم وضعیت خاک انجام نشده است. این قانون که در ابتدا به‌مثابه مقرراتی موثر برای بهبود سلامت خاک در نظر گرفته شده بود، با گذر از مراحل قانون‌گذاری تضعیف شده و به یک دستورالعمل ضعیف تبدیل شده است.

تخریب خاک و فرسایش آن بحرانی جدی است که به‌طور مستقیم بر تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی،کاهش سیلاب‌ها و مهار کردن بحران اقلیمی در سراسر جان تأثیر می‌گذارد، اما اقدامات لازم برای مقابله با این مشکل حتی در اروپا هنوز به‌طور کامل اجرایی نشده است.