در «گذشته» ساخته اصغر فرهادی که پس از اقبالش در شصت و ششمین جشنواره فیلم کن، این روزها در ایران هم خبرساز شده است، صحنهای وجود دارد: ماری که به استقبال احمد به فرودگاه آمده، با نگاهش پی همسرش میگردد. مدتی طول میکشد تا بتواند او را در سالنی که مسافران بعد از فرود هواپیما به آن وارد میشوند، ببیند. یک دیوار شیشهای ضخیم آنها را از هم جدا میکند. با اینحال این دو نفر، از دو فرهنگ مختلف که با هم آشنایی و الفتی دیرینه دارند، تلاش میکنند از پشت این دیوار شیشهای با هم چند کلمهای رد و بدل کنند. هیچیک اما حرف دیگری را نمیفهمد.
در این صحنه جانمایه فیلم فرهادی را میتوان دریافت. آنچه که در فیلم فرهادی درباره رابطه زناشویی یک زن و مرد، یکی فرانسوی و دیگری ایرانی سویه نمادین پیدا میکند، برای جامعه ایران و حتی رابطه ایران با غرب هم مصداق پیدا کرده است.
اصغر فرهادی: «تفاوتهای ما را با غرب در بوق میکنند که هراسآور است. منافعی از بزرگ جلوه دادن این موضوع برای اهل سیاست وجود دارد. آنها از اینکه ما همیشه در هراس باشیم، سود میبرند.»
در مراسم نمایش فیلم «گذشته» در موزه سینما که به کوشش کانون دستیاران کارگردان و برنامهریز در شامگاه ۲۲ تیرماه برگزار شد، اصغر فرهادی درباره «دیوار ضخیم شیشهای» و بزرگنمایی اختلافات بین ایران و غرب گفت: «تشابه ما مردم ایران با مردم دنیا خیلی بیشتر از تفاوتهاست. [در پاریس] متوجه شدم چقدر شبیه هستیم، اما اینقدر تفاوتهای ما را در بوق میکنند که هراسآور است. شاید به دلیل اینکه [دریابیم] موقعیت ما در دنیا کجاست باید تفاوتها را ببینیم، اما این یک بخش است و با این حال منافعی از بزرگ جلوه دادن این موضوع برای اهل سیاست وجود دارد. آنها از اینکه ما همیشه در هراس باشیم، سود میبرند.»
در مراسم نمایش فیلم «گذشته» در موزه سینما عده زیادی از هنرمندان و شخصیتهای فرهنگی و سیاسی از جمله سید محمد خاتمی حضور داشتند.
عزتالله انتظامی، داوود رشیدی، علیرضا داودنژاد، فرهاد توحیدی، مانی حقیقی، بهمن فرمانآرا، تهمینه میلانی، مهتاب کرامتی، رسول صدرعاملی و پیمان قاسمخانی از دیگر چهرههایی بودند که در مراسم موزه سینما شرکت کرده بودند.
خاتمی هم که با همسر و دو فرزندش در این مراسم شرکت کرده بود، پوستر فیلم فرهادی را امضاء کرد و سخنانی درباره اهمیت هنر و تمدن ایرانی در جهان گفت. در میان سخنانی کلی، خاتمی به اهمیت آزادی بیان و اندیشه اشاره کرد و گفت: «باید هنر و هنرمند و اندیشه را پاس داشت و پاسداشت اندیشه و هنر هم به این است که هنرمند و اندیشمند احساس آزادی بکند و بتواند بیاندیشد، بتواند خلق کند و بتواند خلق و اندیشه خود را بیمهابا و بدون واهمه در دنیا عرضه بدارد.»
فرهادی در فرودگاه
با وجود آرزوهای نیک خاتمی ظاهراً دیوار ضخیم شیشهای که اصغر فرهادی در فیلمش آن را نمادین میکند، این روزها فقط به رابطه ایران با غرب محدود نمیشود، بلکه به همه جا گسترش پیدا کرده است. فرهادی در بدو ورودش به ایران به این دیوار ضخیم شیشهای برخورد.
او که ۱۸ تیرماه به ایران بازگشت، هنگام ورود به ایران، مأموران وزارت اطلاعات در فرودگاه گذرنامه او را به طور موقت توقیف کردند. خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گزارش داد که فرهادی میبایست برای توضیحاتی پیرامون فعالیتهای هنری و فرهنگیاش در خارج از ایران به محلی که مأموران مقرر کردهاند برود. تا این لحظه معلوم نیست که آیا گذرنامه فرهادی را به او بازگرداندند و آیا او همچنان میبایست بازجویی پس بدهد یا نه.
تا اصغر فرهادی از سد وزارت اطلاعات بگذرد و چمدانهایش را بردارد و از مرز عبور کند، دوربین صدا و سیمای جمهوری اسلامی هم در فرودگاه حضور داشت و خبرنگار برنامه تلویزیونی «هفت»، در حالیکه مسافران پرواز ایران ایر فرهادی را شناخته بودند و او را تشویق میکردند، پرسشهایی را با این کارگردان در میان گذاشت.
خاتمی: «باید هنر و هنرمند و اندیشه را پاس داشت و پاسداشت اندیشه و هنر هم به این است که هنرمند و اندیشمند احساس آزادی بکند و بتواند بیاندیشد، بتواند خلق کند و بتواند خلق و اندیشه خود را بیمهابا و بدون واهمه در دنیا عرضه بدارد.»
فرهادی در این گفتوگو بر تواناییهای سینمای ایران تأکید کرد و درباره تفاوتهای فرهنگی بین ایران و غرب و چگونگی جلوهگر شدن این تفاوتها در فیلم “گذشته” گفت شکل داستان زمینه این تفاوتها را فراهم کرده و در تمرینهای قبل از فیلمبرداری هم در رابطه بین بازیگران برخی نکات آشکار شده که سر صحنه از کار درآمده است. به یک معنا فرهادی تأکید میکند که فیلمش اگر حتی سویه نمادینی مبتنی بر رابطه بین ایران و غرب داشته باشد، چیزی نیست که از بیرون به داستان تحمیل شده، بلکه در مسیر طبیعی شکلگیری داستان، به ساختار فیلم راه یافته.
همزمان منابع نه چندان موثقی ادعا کردند که فرهادی در گفتوگو با برنامه هفت گفته است که صدا و سیمای جمهوری اسلامی میبایست از او عذرخواهی کند. فرهادی این ادعا را تکذیب کرد و برخی رسانهها هم آن «منابع نه چندان موثق» را به تنشزایی متهم کردند و گفتند چرا بعضیها مایلاند فرهادی را به دامن اپوزیسون بیندازند؟
و همان «منابع نه چندان موثق» ادعا کردند که فرهادی با مأموران وزارت اطلاعات بگو مگو کرده و آنها را تهدید کرده که اگر گذرنامهاش را پس ندهند، این ماجرا را رسانهای میکند.
حرکت خوابگردانه تاریخ
حسن یوسفی اشکوری در گفتوگویی که بابک مینا از سوی رادیو زمانه به مناسبت پنجاه سال خمینیسم با او انجام داده درباره ضرورت بازنگری در گذشته میگوید که حرکت تاریخ «خوابگردانه» است. در فیلم «گذشته» ساخته اصغر فرهادی هم مثل این است که «گذشته» در خواب اتفاق میافتاد. پس ضرورتی به بازنگری در اشتباهاتی که در گذشته انجام دادهایم نیست. هیچکس را نمیتوان مسئول خطاهای تاریخی قلمداد کرد. بهتر است خطی بکشیم بین امروز و دیروزمان و آنچه را که روی داده، به عنوان یک رویداد تاریخی بپذیریم و به آینده نظر داشته باشیم.
فرهادی از طریق کنشهای فرهنگی سنجیده، به آنچه که در فیلمش بهگونهای نمادین اتفاق میافتد، در صحنه سیاست روز هم معنا میبخشد.
سمیرا قرائی در گزارشاش در رادیو زمانه درباره نمایش فیلم «گذشته» در شصت و ششمین جشنواره فیلم کن میگوید: «مردها در فیلم اصغر فرهادی زیاد از حد خوب هستند.»
و در ادامه توضیح میدهد: « احمد در بازیای که بازی او نیست نقش قهرمان را بازی میکند. همه چیز را سر و سامان میدهد و زیاد حرف میزند و زیاد حرفهای خوب میزند. جایی در انتهای فیلم ماری رو به احمد میکند و به او میگوید فقط برای چند دقیقه حرف نزن! هیچی نگو. و این شاید تنها باری است که احمد فیلم فرهادی ساکت میشود و دست از کلمات آرام و درست برمیدارد.»
آرزوهای نیک کافی نیست. دیوار ضخیم شیشهای بین ایران و غرب وجود دارد. باید در جهت از میان برداشتن این دیوار گامهای بلند برداشت. حرکت تاریخ هم در خواب و خیال اتفاق نمیافتد، همانطور که خونهایی که ریخته شده، در خواب و خیال ریخته نشده. پس کسانی مسئول هستند و میبایست مسئولیت بپذیرند. در این میان هنر فرهادی این است که از طریق کنشهای فرهنگی سنجیده، به آنچه که در فیلمش بهگونهای نمادین اتفاق میافتد، در صحنه سیاست روز هم معنا میبخشد.